تاریخ فرش و فرشبافی دوران سلجوقیان (۵۹۱-۴۲۹ ه.ق)
فرش و فرشبافی ایران، یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر و فرهنگ این سرزمین است که نقش حیاتی در زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم داشته است. بررسی تاریخ فرش در دوران سلجوقیان، به ویژه سلاجقه ایران و روم، اهمیت زیادی دارد، زیرا این دوره نقطه‌ای حساس در انتقال هنر و تکنیک‌های قالیبافی از ایران به آسیای صغیر است. تاکنون اطلاعات مستندی در این زمینه اندک بوده و برخی پژوهشگران خارجی، به ویژه از ترکیه، مدعی شده‌اند که سنت قالیبافی ایران در زمان سلجوقیان در حال نابودی بوده است. این مقاله با بهره‌گیری از تحقیقات دکتر علی حصوری و شواهد تاریخی و هنری، به بررسی دقیق این موضوع و اثبات ایرانی بودن قالی‌های دوره سلجوقیان می‌پردازد.
کشف قالی‌های دوره سلجوقیان در آسیای صغیر
چندی پیش، هشت قطعه قالی متعلق به قرن هشتم هجری در آسیای صغیر کشف شد که توجه پژوهشگران جهانی را به خود جلب کرد. این کشف باعث شد برخی منابع غربی و ترک، ادعا کنند که سنت قالیبافی ایرانی در دوران سلجوقیان تقریباً منقرض شده بوده است. اما بررسی‌های دقیق فنی، مواد اولیه، رنگ‌ها و نقش‌ها نشان داد که این قالی‌ها کاملاً ایرانی هستند. حتی برخی از محققان اشاره کردند که ویژگی‌های فنی آنها مانند گره ترکی و طرح‌های سنتی، ریشه در مناطق شمال غرب و غرب ایران داشته و نه آسیای صغیر. این کشف، بهانه‌ای شد تا نگاه علمی و مستند به تاریخ فرشبافی ایران در دوران سلجوقیان تقویت شود و نشان دهد که ایرانیان با حفظ هنر و فرهنگ خود، این سنت را به قلمروهای تحت سلطه سلجوقیان نیز منتقل کرده‌اند.
ویژگی‌های فنی قالی‌های سلجوقی
یکی از شاخصه‌های مهم قالی‌های سلجوقی استفاده از گره ترکی است که بسیاری تصور می‌کنند شاخصی از هنر ترک‌هاست. اما تحقیقات دکتر حصوری و بررسی‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این گره، در اصل در مناطق شمال غرب ایران، اران در قفقاز و غرب ایران رواج داشته است و حتی کردهای مقیم عراق نیز در بافته‌های خود از آن استفاده کرده‌اند. بنابراین، وجود گره ترکی در قالی‌های سلجوقی نمی‌تواند دلیل بر ترک بودن آنها باشد، بلکه نمایانگر گستردگی هنر ایرانی و انتقال تکنیک‌ها در جغرافیای وسیع ایران و قلمروهای تحت سلطه سلجوقیان است. علاوه بر گره، مواد اولیه و رنگ‌های طبیعی استفاده شده در این قالی‌ها نیز با نمونه‌های ایرانی مشابهت دارد و تمامی این شاخصه‌ها به وضوح ایرانی بودن قالی‌ها را اثبات می‌کنند.
نقش‌ها و طرح‌های قالی سلجوقی
طرح‌ها و نقوش قالی‌های سلجوقی نشان‌دهنده فرهنگ ایرانی و اسلامی است. نقوش هندسی، گل‌وبوته‌ها، حیوانات اساطیری و خطوط متقارن، همگی بازتاب‌دهنده ذهنیت هنری ایرانیان در آن دوره هستند. این الگوها به وضوح در مینیاتورها و آثار هنری همان زمان قابل مشاهده‌اند و همخوانی کامل با سبک‌های رایج در شمال غرب و غرب ایران دارند. همچنین، برخی نقوش، الهام گرفته از شاهنامه و داستان‌های اساطیری ایران است که حضور این نمادها در قالی‌ها نشان‌دهنده استمرار هنر و فرهنگ ایرانی در سراسر قلمرو سلجوقیان می‌باشد. بنابراین، هرگونه ادعای ترک بودن این قالی‌ها، با بررسی دقیق طرح‌ها و نقش‌ها به راحتی رد می‌شود.
سلجوقیان و حمایت از فرهنگ ایرانی
سلجوقیان، به ویژه از زمان خواجه نظام‌الملک، به زبان و فرهنگ فارسی گرایش یافتند و دربار آنها به فارسی اداره می‌شد. آخرین شاهان این سلسله حتی به فارسی شعر می‌سرودند و بسیاری از وزرای خود را از ایرانیان انتخاب کردند. این گرایش فرهنگی نشان‌دهنده اهمیت حفظ هویت ایرانی و هنرهای سنتی آن زمان است. در ادامه، سلاجقه روم نیز فرهنگ ایرانی-اسلامی را در آسیای صغیر ترویج دادند، کاخ‌های خود را با تصاویری از شاهنامه آراستند و حتی نام‌گذاری فرزندان خود را بر اساس اساطیر و شاهان پیش از اسلام انجام دادند. این شواهد روشن می‌کند که چگونه پادشاهانی که علاقه و احترام عمیق به فرهنگ ایرانی داشتند، نمی‌توانستند از قالی ترک استفاده کنند و طبیعی است که قالی‌های موجود در قلمرو آنها، کاملاً ایرانی باشند.
جامعه و تولید فرش در آسیای صغیر
در دوران سلجوقیان روم، جمعیت آسیای صغیر ترکیبی از ارمنی‌ها، یونانی‌ها و دیگر ملیت‌ها بود و اکثراً ترک نبودند. این جوامع به قالیبافی مشغول بودند و تکنیک‌ها و طرح‌های ایرانی را به کار می‌گرفتند. علاوه بر این، مهاجرت هنرمندان و قالیبافان از غرب ایران به آسیای صغیر باعث انتقال هنر و تکنیک‌های ایرانی شد. این تبادل فرهنگی، نقش مهمی در حفظ و توسعه سنت قالیبافی ایران در خارج از مرزهای اصلی آن ایفا کرد و نشان‌دهنده عمق نفوذ هنر ایرانی در مناطق تحت سلطه سلجوقیان است.
شواهد هنری و تصویری
اگرچه تاکنون نمونه‌های قالی سلجوقی در ایران یافت نشده، اما مینیاتورها و آثار هنری همان دوره، تصویر واضحی از نقش‌ها، طرح‌ها و رنگ‌های این قالی‌ها ارائه می‌دهند. بررسی تطبیقی این آثار با قالی‌های کشف‌شده در آسیای صغیر نشان می‌دهد که ویژگی‌های فنی و هنری آنها کاملاً مشابه نمونه‌های ایرانی است. این شواهد تصویری امکان تحلیل دقیق و بازسازی سبک و تکنیک‌های قالی‌های سلجوقی را فراهم می‌کند و به روشنی ایرانی بودن آنها را اثبات می‌نماید.
نتیجه‌گیری
با توجه به شواهد تاریخی، فنی و هنری، می‌توان نتیجه گرفت که قالی‌های دوره سلجوقیان، چه در ایران و چه در آسیای صغیر، ایرانی بوده و هیچ ارتباطی با ترک‌ها نداشته‌اند. گره ترکی شاخصه‌ای ایرانی است که در شمال غرب و غرب ایران رواج داشته است و طرح‌ها و نقوش این قالی‌ها بازتاب‌دهنده فرهنگ و هنر ایرانی است. سلجوقیان با علاقه به فرهنگ ایرانی، فرش ایرانی را در قلمرو خود گسترش داده و حفظ کردند. در نهایت، تاریخ فرش و فرشبافی ایران در دوران سلجوقیان نمونه‌ای برجسته از استمرار هنر و فرهنگ ایرانی در دوره‌های مختلف است و ادعاهای ترک بودن این قالی‌ها به طور کامل رد می‌شود.
عالییی بود عااالی