مهمترين تاريخ در صنعت فرش ايران و رنگرزی

فرش ایرانی، نه تنها یک زیرانداز کاربردی، بلکه نمادی از هنر، فرهنگ و تاریخ غنی ایران است. قدمت این هنر به هزاران سال پیش بازمی‌گردد و در طول قرون متمادی، تحولات چشمگیری را تجربه کرده است. در این میان، رنگرزی الیاف به کار رفته در فرش، نقش بسزایی در زیبایی، دوام و اصالت آن داشته است. این مقاله به بررسی مهمترین مقاطع تاریخی در صنعت فرش ایران و به‌ویژه هنر رنگرزی آن می‌پردازد.

عصر طلایی فرش ایران: دوران صفویه

شاید بتوان مهم‌ترین دورۀ تاریخ صنعت فرش در ایران را عصر فرمانروایان صفوی (۱۴۹۹ – ۱۷۲۲ میلادی) دانست، چرا که مستحکم‌ترین شواهد و گواه این هنر و صنعت به این دوره بازمی‌گردد؛ به طوری که امروزه تقریباً ۱۵۰۰ اثر نفیس از آن دوران در موزه‌ها و مجموعه‌های سراسر جهان حفظ و نگهداری می‌شود. در ایران و در زمان فرمانروایی شاه عباس (۱۵۷۱ – ۱۶۲۹ میلادی)، تجارت، هنر و صنعت به شکوفایی رسید. شاه عباس با تشویق مردم به تعامل و مبادله با کشورهای اروپایی و تبدیل پایتخت خود، اصفهان، به یکی از مجلل‌ترین و عظیم‌ترین شهرهای ایران، زمینۀ رشد هنر فرش‌بافی را بیش از پیش فراهم آورد. او همچنین کارگاه‌های بزرگ فرشبافی تأسیس کرد که در آن هنرمندان گرد هم می‌آمدند تا بهترین و باشکوه‌ترین نمونه‌های فرش را تولید کنند. اغلب این فرش‌های نفیس از ابریشم مرغوب با رشته‌های طلا و نقره بافته می‌شدند که جلوه‌ای بی‌نظیر به آنها می‌بخشید. فرش های دوران صفویه را در این صفحه می‌توانید ببینید.

فراز و نشیب‌های پس از صفویه و احیای قاجار

دوران اوج کارگاه‌های متمرکز فرش‌بافی در ایران با حملۀ افغان‌ها در سال ۱۷۲۲ به پایان رسید. در طول سلطۀ افغان‌ها تا سال ۱۷۳۶، اصفهان، مرکز هنر و صنعت آن زمان، به شدت آسیب دید. پس از آن، ظهور نادر خان، سردار جوانی از خراسان که به پادشاهی رسید، تمام توان و نیروی کشور را صرف مبارزه با افغان‌ها، ترک‌ها و روس‌ها کرد. در این دوره و نیز در دوران آشفتگی و ناآرامی پس از مرگ نادرشاه در سال ۱۷۴۷، تولید فرش‌های باارزش تقریباً متوقف شد و این سنت و هنر تنها به صورت محدود توسط افراد چادرنشین و هنرمندان در شهرهای کوچک پیگیری می‌شد.

در ربع پایانی قرن نوزدهم و در دورۀ حکومت قاجار، صنعت فرش‌بافی در ایران بار دیگر رونق یافت. این احیا تا حد زیادی مدیون صادرات فرش از تبریز به استانبول و سپس به اروپا بود. در اواخر قرن نوزدهم میلادی، شماری از شرکت‌های اروپایی و آمریکایی به ایران آمدند و با سرمایه‌گذاری در این هنر و صنعت، فرش ایرانی را به بازارهای کشورهای خودشان معرفی کردند. امروزه، فرش‌بافی به عنوان گسترده‌ترین هنر دستی در ایران شناخته می‌شود و در سطح بین‌المللی نیز از شهرت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. فرش‌های ایرانی امروزی به خاطر کیفیت، تنوع رنگ و طرح‌های بی‌نظیرشان در سراسر جهان مورد تحسین قرار می‌گیرند.

رنگرزی پشم، مو و سایر الیاف دامی از ابتدای ریسندگی و بافندگی اهمیت داشته است. در مناطقی با آب و هوای گرم و مرطوب مانند مصر و بین النهرین، کتان و پنبه کاربرد بیشتری داشتند و نمونه‌هایی از بافته‌های این الیاف با قدمت ۶۰۰۰ تا ۷۰۰۰ سال پیش در مقبره‌های اشراف و شاهزادگان سلسله‌های حکومتی مصر یافت شده است. همچنین، یافته‌هایی از مصر، آناتولی و بین النهرین مربوط به دوران نوسنگی، از هزاره ششم قبل از میلاد، شامل پارچه‌هایی با بافت ساده و نخ‌های ظریف ریسیده شده است که برخی از آن‌ها رنگ شده‌اند و رنگ‌های به کار رفته عمدتاً منشأ گیاهی دارند.

در برخی مناطق مسکونی اطراف دریای مدیترانه، آثاری از تور، طناب، نمد و نخ‌های تابیده پرزدار عمدتاً کتانی به رنگ آبی یافت شده است. قطعه‌ای پارچه ضخیم به رنگ زرد مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد نیز موجود است که احتمالاً متعلق به یک چادر مقدس بوده است. در منطقه‌ای که این پارچه پیدا شده، در سواحل مصر، مقادیر قابل توجهی پارچه کتانی و بافته‌های دیگر به دست آمده که نشان‌دهنده رونق تجاری آن منطقه است.

تداوم و توسعه رنگرزی و بافندگی در ایران باستان

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، کشف چرخه‌های ریسندگی متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد در ایلامِ غرب ایران، گواهی بر وجود بافندگی و تولیدات مرتبط در آن دوره است، اگرچه با وقفه‌ای حدود دو هزار سال مواجه می‌شود. آثار نساجی و بافت پارچه، به‌ویژه پارچه‌های رنگین، در مناطق تحت نفوذ سومری‌ها و آشوری‌ها و به‌طور خاص در بابل قابل پیگیری است. کشف یک میله مسی، احتمالاً ابزار ریسندگی، در تپه حصار دامغان، تداوم ریسندگی و بافندگی در ایرانِ هزاره دوم پیش از میلاد را نشان می‌دهد. با احیای فرهنگی اقوام ایرانی و افزایش قدرت مادها، که مردمانی گله‌دار و دامدار بودند، استفاده از پشم و الیاف دامی در آن دوره قابل توجیه است. اسناد بعدی حاکی از آن است که امرا و حاکمان ماد هم‌زمان با افزایش اقتدار و تجملات دربار خود، استفاده از لباس‌ها و پارچه‌های گران‌بها و زینتی را افزایش دادند، به‌طوری که تزئینات لباس‌های دربار ماد، چه در همان زمان و چه در حکومت‌های بعدی از جمله پارس‌ها، مورد توجه و تقلید قرار می‌گرفت.

امپراتوری وسیع و مقتدر هخامنشی نه تنها از صنایع و تولیدات مناطق تحت سلطه‌اش در تجملات و تزئینات دربار و پایتخت خود بهره می‌برد، بلکه با حمایت از حرفه‌ها و صنایع، به تولید بسیاری از کالاها، به‌ویژه انواع پارچه نیز مبادرت می‌ورزید. پارچه‌های ارغوانی که امرا و سرداران هخامنشی از آن استفاده می‌کردند، احتمالاً با رنگ ارغوانی مشهور به دست آمده از صدف‌های دریایی رنگ می‌شد و شهرتی جهانی داشت.

دوران قاجار و ورود رنگ‌های شیمیایی

در دوره قاجار (۱۷۸۹-۱۹۲۵ میلادی)، صنعت فرش ایران با تحولات جدیدی روبرو شد. گسترش روابط تجاری با کشورهای اروپایی و افزایش تقاضا برای فرش ایرانی، تولید را به سمت تجاری شدن سوق داد. در این دوره، رنگ‌های شیمیایی به تدریج وارد ایران شدند و به دلیل سهولت استفاده و تنوع رنگی بالا، مورد استقبال برخی از تولیدکنندگان قرار گرفتند.

ورود رنگ‌های شیمیایی، اگرچه امکان تولید فرش با سرعت و تنوع بیشتر را فراهم کرد، اما در بسیاری از موارد منجر به کاهش کیفیت و اصالت رنگ‌های سنتی شد. با این حال، در برخی مناطق ایران، رنگرزان همچنان به استفاده از روش‌های سنتی و رنگ‌های طبیعی پایبند بودند و فرش‌هایی با کیفیت و اصالت بالا تولید می‌کردند.

دوران معاصر: احیای رنگ‌های طبیعی و حفظ اصالت

در دوران معاصر، با افزایش آگاهی نسبت به اهمیت حفظ محیط زیست و ارزش‌های فرهنگی، توجه به استفاده از رنگ‌های طبیعی در صنعت فرش ایران بار دیگر افزایش یافته است. هنرمندان و تولیدکنندگان بسیاری تلاش می‌کنند تا با احیای روش‌های سنتی رنگرزی و استفاده از مواد اولیه طبیعی، اصالت و کیفیت فرش ایرانی را حفظ کنند. برگزاری دوره‌های آموزشی، پژوهش در زمینه رنگ‌های طبیعی و ترویج استفاده از آن‌ها، از جمله اقداماتی است که در این راستا صورت می‌گیرد.

سخن آخر