نقوش فرش ماهی درهم (نقشه هراتی)
نقش ماهی درهم که یکی از شناخته‌شده‌ترین نقوش در فرش‌های ایرانی به ویژه مکتب هراتی است، ریشه‌ای عمیق در تاریخ و فرهنگ ایران باستان دارد. این نقش که از دوره تیموری آغاز و در دوران صفوی به اوج رواج خود رسید، نه تنها زیبایی‌های بصری فراوانی دارد، بلکه حامل مفاهیم نمادین و آیینی مرتبط با آیین مهر و باورهای ایرانی است. بررسی دقیق‌تر این نقش و ارتباط آن با نمادهای تاریخی، می‌تواند شناخت بهتری از هنر و فرهنگ ایران در دوره‌های مختلف تاریخی به ما بدهد.
رواج و اهمیت نقش ماهی درهم در مکتب هرات
معروف‌ترین و یکی از انواع نقش هراتی به ماهی درهم شهرت یافته است که بیان‌کننده رواج این نقش در هرات و در دوره تیموریان است، به‌ویژه آنکه طراحان مکتب هرات آن را به شکل دلخواه درآورده‌اند. بنیاد نقشه‌های هراتی دو برگ خمیده است که گل بزرگی مانند گل شاه عباسی یا گل نیلوفر را در میان گرفته است.
تحول شکل برگ‌ها و مفهوم ماهی درهم
شواهد موجود نشان می‌دهد که آن دو برگ اساساً دو ماهی بوده‌اند و بعدها تبدیل به دو برگ شده‌اند و نام «ماهی درهم» نیز همین نکته را تأیید می‌کند.
خاستگاه تاریخی نقش هراتی و ارتباط آن با آیین مهر
برای یافتن نخستین نقش از این نوع و خاستگاه اولیه آن باید به مطالعات تاریخی بازگشت. مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که نقش هراتی به ایران باستان و آیین مهر رهنمون می‌شود، که در آن برخی روایات و مناسک با آب ارتباط دارد.
نماد مهر و نیلوفر آبی در نقوش ایرانی
در برخی آثار مهری نشان داده شده است که مهر در آب متولد شده و مجسمه‌هایی که مهر را با مادرش (پیکر برهنه) نشان می‌دهند وجود دارد. مهر در آب متولد می‌شود و روی گل نیلوفر قرار می‌گیرد، که بعدها نیلوفر آبی در فرش ایران تبدیل به شاه عباس شده و جایگاه خاصی در نقوش سنتی، به ویژه نقشه‌های فرش یافته است.
نقش ماهی (دلفین) در نقوش مهر و ماهی درهم
مهر را ماهی از آب بیرون می‌آورد و این ماهی احتمالاً دلفین است؛ ماهی بزرگی که در نقشه ایرانی به ویژه ماهی درهم به صورت بزرگ تصویر شده است. در تعدادی آثار مهری، مادر به همراه دلفین و در برخی دیگر مادر و کودکی به همراه دلفین دیده می‌شود. به این ترتیب ریشه اصلی نقش‌های هراتی مشخص می‌شود.
بررسی جغرافیایی اندازه و نوع ماهی در قالی‌های ایران
بررسی قالی‌های نقش ماهی درهم نشان می‌دهد که از شرق به غرب، اندازه ماهی‌ها به تدریج کوچک‌تر می‌شود؛ بزرگ‌ترین نمونه‌ها در شرق ایران (قاین، تربت جام، تربت حیدریه) و کوچک‌ترین آنها در مرکز و غرب ایران (کردستان) دیده می‌شوند.
نقش منحصر به فرد مرغ و ماهی در اطراف اراک
نمونه‌ی منحصر به فرد و شیوه‌ی یافته‌ای از ماهی درهم، که به مقدار کمتر و تا همین اواخر در اطراف اراک بافته می‌شده، امروز به فراموشی سپرده شده و آن را «مرغ و ماهی» می‌نامند. در این نوع، دو ممرغ به جای ماهی یا همراه با آنها به دور یک حوض در حال حرکت هستند.
شواهد تاریخی نقش پرنده‌ها و گل هشت پر در تاج تیگران
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که روی تاج تیگران کبیر (پادشاه ارمنستان در سال‌های ۸۹-۸۶ قبل از میلاد)، نقش دو پرنده با یک گل هشت پر وسط آنها وجود دارد. این نقش در زمان اوج اعتلای آئین مهر بر روی سکه‌ها نیز ضرب شده است.
نتیجه گیری
نقش ماهی درهم فراتر از یک طرح تزئینی ساده است و پیوند عمیقی با تاریخ، دین و فرهنگ ایران باستان دارد. این نقش که در مکتب هراتی به اوج خلاقیت و تنوع رسیده، نشان‌دهنده تاثیرات آیین مهر و نمادهای مرتبط با آب و نیلوفر است. همچنین، بررسی‌های جغرافیایی و تاریخی نشان می‌دهد که این نقش طیف وسیعی از مناطق ایران را پوشش داده و به مرور زمان تغییراتی در اندازه و شکل آن ایجاد شده است. شناخت این نقش به ما کمک می‌کند تا بهتر بتوانیم ارتباط میان هنرهای سنتی و باورهای فرهنگی را درک کنیم و ارزش‌های تاریخی آنها را پاس بداریم.