اولين فرش در تاریخ باستان و ایران
نخستین فرش، به احتمال قوی، دستبافتۀ جوامع کوچنشین بودند که از آن برای پوشاندن کف خاکی خیمههای خود استفاده میکردند. با این حال، این احتمال نیز وجود دارد که اختراع فرش به تمدنهای دیگری همچون مصریان، چینیها و یا اقوام باستانی دیگر تعلق داشته باشد. حتی این فرضیه نیز مطرح است که تمامی این اقوام، بدون هیچ ارتباط یا تماسی با یکدیگر، به طور مستقل فرش را ابداع کرده باشند.
کشف فرش پازیریک: گواهی بر قدمت هنر فرشبافی
آنچه مسلم است، هنر فرشبافی در پنج قرن پیش از میلاد مسیح به اوج شکوفایی خود رسیده بود. این امر با کشف فرش پازیریک در سال ۱۹۴۹ توسط باستانشناسان روسی، رودنکو و گریزنوف، در درۀ پازیریک واقع در ارتفاعات حدوداً ۵۰۰۰ فوتی کوههای آلتای به اثبات رسید.
نقش کوروش کبیر در گسترش هنر فرشبافی
موقعی که کوروش کبير در سال ۵۳۹ قبل از ميلاد کشور بابل را فتح کرد، صنعت و هنر فرش را به کشور خود معرفی کرد. گفته شده است که در آرامگاه کوروش که در پرسپوليس بخاک سپرده شده است، با گرانبهاترين فرشها پوشيده بود. حتی قبل از او هم مردم صحرا نشين در مورد فرش بافی گره ای اطلاعاتی داشتند. آنها از گله های گوسفندان و بزهای خود پشم خوب و بادوام برای کار خود ميگرفتند.
اسناد چینی: نخستین مدارک مکتوب از فرش ایران
نخستین مدارک مکتوب که به وجود فرش در ایران اشاره دارند، در نوشتههای مورخان چینی یافت شدهاند و مربوط به دورۀ سلسلۀ ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۴۱ میلادی) هستند. این اسناد نشان میدهند که فرش ایرانی در آن زمان به اندازهای ارزشمند و قابل توجه بوده که نام آن در منابع خارجی ثبت شده است. به طور مشخص، در سال ۶۲۸ میلادی، پس از پیروزی امپراتور هراکلیوس از امپراتوری روم شرقی بر ساسانیان، گزارش شده است که او مقادیری فرش ایرانی را به عنوان غنیمت جنگی به تیسفون، پایتخت ساسانیان، انتقال داده است. این رویداد تاریخی نه تنها بر وجود فرش در ایران در آن دوره صحه میگذارد، بلکه اهمیت و جایگاه آن را به عنوان یک کالای ارزشمند و هنری در مبادلات و مناسبات بینالمللی آن زمان آشکار میسازد.
فرشهای دورۀ ساسانی
هنگامی که در سال ۶۳۷ میلادی، اعراب بر تیسفون غلبه کرده و شهر را غارت نمودند، تعداد زیادی فرش به دست آنها افتاد که یکی از مشهورترین آنها فرش باغی به نام “موقع بهار خسرو” بود. این فرش در تاریخ به عنوان یکی از گرانبهاترین فرشها شناخته شده است. فرشهایی که در زمان سلطنت خسرو اول (۵۳۱ – ۵۷۹ میلادی) با ابعاد حدود ۹۰ فوت مربع بافته میشدند، توسط مورخان عرب اینگونه توصیف شدهاند: گوشههای آن تختی باشکوه از گلهای آبی، قرمز، سفید، زرد و سبز بود؛ رنگ زمینۀ آن تقلیدی از زمین به رنگ طلایی، سنگهایی به شفافیت کریستال که تصور آب را القا میکردند، گیاهانی از ابریشم و میوههایی با رنگ سنگی شکل گرفته بودند. متأسفانه، اعراب این فرش گرانبها را به قطعات کوچک بریده و به طور جداگانه فروختند.
دوران سلجوقیان
پس از پایان دورۀ تسلط خلفای عرب، قبایل ترک سلجوق به ایران وارد شده و این سرزمین را فتح کردند. دوران حکومت سلجوقیان (۱۰۳۸ – ۱۱۹۴ میلادی) در تاریخ فرش ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که فرش در دوره سلجوقیان، زنان سلجوقی به دلیل مهارت ویژهشان در بافت فرش با استفاده از گرههای ترکی مشهور شدند. این نوع گرهبافی که مشخصۀ فرشهای مناطق ترکنشین است، به ویژه در استانهای آذربایجان و همدان که برای مدت طولانی تحت نفوذ سلجوقیان قرار داشتند، رواج یافت و به یکی از ویژگیهای هنر فرشبافی در این مناطق تبدیل شد. به این ترتیب، سلطۀ سلجوقیان نه تنها یک تغییر سیاسی بود، بلکه تأثیر عمیقی بر تکامل و تنوع تکنیکهای بافت فرش در ایران گذاشت.
حملۀ مغول و تأثیر آن بر هنر فرش
حملۀ مغولان (۱۲۲۰ – ۱۴۴۹ میلادی) نخستین حملۀ وحشیانه به ایران بود، اما پس از مدتی، آنها تحت تأثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفتند. شهر تبریز، متعلق به رهبر ایلخانیان، غازان خان (۱۲۹۵ – ۱۳۰۴ میلادی)، با فرشهای گرانقیمت فرش شده بود. فرمانروای مغول، شاهرخ (۱۴۰۹ – ۱۴۴۶ میلادی)، در بازسازی ویرانیهای ناشی از حملۀ مغولان، به تشویق و دلگرمی تمام هنرمندان و صنعتگران سرزمین پرداخت. با این حال، قالیبافی در این دوران بیشتر به شکل ساده و با نقشهای هندسی محدود میشد.