تقسیم بندی طرحهای فرش ایران
طرحهای فرش ایران، به دلیل تنوع فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی، از جایگاه ویژهای در هنر ایرانی برخوردارند. این طرحها را میتوان به دو بخش اصلی و مجموعاً هشت گروه تقسیم نمود.
بخش نخست: طرحهایی با الهام از طبیعت
این بخش شامل طرحهایی است که از عناصر و مظاهر طبیعت الهام گرفتهاند و خود به سه گروه اصلی تقسیم میشوند:
۱. طرح فرش ایران با نقشمایه خطها، سطحها، جسمها و اشیاء
خط، سطح و جسم نقش مهمی در شکلدهی به ساختار متن و حاشیه فرش دارند. این نقشمایه از دیرباز در بافتههای سنتی ایران مورد استفاده بوده است.
- گونه یکم: طرحهایی با نقشمایه خطوط و سطوح
این دسته شامل بننگارههایی با خطوط شکسته، احجام هندسی و زاویهدار است که به دلیل سادگی و سهولت بافت، در بین بافندگان روستایی و عشایر ایران رایج بوده است. حتی امروزه، در حالی که کارگاههای شهری طرحهای پیچیده با خطوط اسلیمی و گردان میبافند، فرشهای ذهنی و سنتی بیش از نیمی از تولید قالی و قالیچه ایران را تشکیل میدهند. خطوط نقشمایه نسبت به یکدیگر و افق دارای حالات گوناگون هستند که هر حالت معنای خاص خود را دارد.
۲. طرح فرش ایران با نقشمایه صورت حقیقی یا خیالی جانداران
این گروه شامل تصاویر حیوانات، پرندگان و موجودات خیالی است که هم به صورت طبیعی و هم به صورت نمادین و اسطورهای در فرشها ظاهر میشوند. حیواناتی مانند شیر، اسب، مرغ و طاووس نماد قدرت، شجاعت و زیبایی هستند. طراحی جانداران در مناطق مختلف ایران متأثر از باورها و افسانههای محلی متفاوت است؛ برای نمونه، نقش شیر در فرشهای خراسان نماد اقتدار و پایداری است، در حالی که در فرشهای تبریز بیشتر جنبه تزئینی دارد.
۳. طرح فرش ایران با نقشمایه طبیعت سبز
این نقشمایه شامل مناظر طبیعی، گلها، گیاهان و درختان است و نشاندهنده ارتباط انسان با طبیعت و زندگی روزمره میباشد. استفاده از رنگهای متنوع و جزئیات دقیق گیاهان، جلوهای زنده و طبیعی به فرش میبخشد. نمونههای شاخص این نوع طرح، فرشهای گلابتکار و گلریز هستند که علاوه بر زیبایی، بار فرهنگی و هنری نیز دارند.
بخش دوم: طرحهایی با الهام از دستاوردهای بشری و فرهنگی
این دسته از طرحها بر اساس دستاوردهای انسانی، نام مکانها، ایل و قبیله، افراد، آثار تاریخی و مذهبی و یا ترکیبی از این عوامل طراحی شدهاند و شامل پنج گروه میشوند:
۱. طرح فرش ایران مشهور به ابنیه تاریخی، دینی و مذهبی
این طرحها شامل نقشهای معماری، مساجد، آرامگاهها و اماکن مذهبی است و بازتابدهنده هنر معماری، فرهنگ و تاریخ مناطق مختلف ایران هستند. نمونههایی از این نوع طرحها عبارتند از فرشهایی با نقش مسجد شیخ لطفالله اصفهان یا نقش برجستههای تخت جمشید.
۲. طرح فرش ایران مشهور به نام ایلات، عشایر، اقوام و افراد
هر ایل یا قبیله در ایران دارای الگوها و موتیفهای مخصوص به خود است که نشاندهنده هویت، سبک زندگی و سنتهای آنهاست. این طرحها شامل ترکیب رنگها، اشکال هندسی و نقشهای نمادین میشوند. نمونههای مشهور این گروه، فرشهای قشقایی، بختیاری و ترکمن هستند.
۳. طرح فرش ایران مشهور به نام شهرها و مکانها
برخی فرشها به دلیل ویژگیهای خاص و سبک طراحی خود، به نام شهر محل بافت شناخته میشوند. برای مثال، فرشهای تبریز، اصفهان، کاشان و همدان هرکدام سبک و رنگبندی منحصر به فرد خود را دارند و هنر و فرهنگ منطقهای را بازتاب میدهند.
۴. طرح فرش ایران مشهور به نام نقش و نقشمایه آن
این دسته شامل فرشهایی است که به دلیل طرحهای خاص و موتیفهای مشخص، شناخته شدهاند. نمونههایی مانند فرشهای «گل و مرغ» یا «درختی»، نام خود را مستقیماً از نقشمایهشان گرفتهاند.
۵. طرح فرش ایران تلفیقی / اقتباسی
این گروه شامل طرحهایی است که تلفیقی از چند سبک، فرهنگ یا منطقه مختلف هستند. چنین فرشهایی ممکن است الهام گرفته از طبیعت، حیوانات، معماری یا دیگر موتیفهای هنری باشند و با سبک و تکنیکهای متنوع ترکیب شدهاند، که نمایانگر نوآوری و انعطافپذیری هنرمندان ایرانی است.