فرش‌های دوره صفویه، ویژگی و طرح‌های معروف آن

دوران صفویه (۹۰۷-۱۱۳۵ هجری قمری / ۱۵۰۱-۱۷۲۲ میلادی) دوره‌ای مهم در تاریخ ایران و هنر و صنعت قالی‌بافی این سرزمین به شمار می‌رود. در این دوران، با حمایت شاهان صفوی و توجه به هنرمندان و صنعتگران، فرش ایرانی به سطح بالایی از کیفیت رسید و به عنوان کالایی ارزشمند در جهان شناخته شد. فرش‌ های بافته شده در این دوره، با طرح‌های متنوع، رنگ‌های جذاب، مواد اولیه مرغوب و بافت دقیق، زینت‌بخش فضاها و نشان‌دهنده ذوق هنری و توان اقتصادی دوره صفوی بودند. این مقاله به بررسی ویژگی‌ها، انواع و اهمیت فرش‌های دوران صفویه می‌پردازد.

فرش‌های دوره شاه طهماسبی

فرش‌های بافته شده در دوران سلطنت شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، که به نام “شاه طهماسبی” شناخته می‌شوند، مکتب هنری خاصی را شکل دادند. شاه طهماسب با حمایت بی‌دریغ از هنرمندان، قالیبافان و طراحان، نقش بسزایی در ارتقای این هنر ایفا کرد. گفته می‌شود که او خود نیز از هنر بهره‌مند بود، با فنون رنگرزی آشنایی داشت و مستقیماً به طراحی می‌پرداخت و بافندگان را راهنمایی می‌کرد. در نتیجه این توجه و حمایت، صنایع ظریفه به ویژه قالی‌بافی پیشرفت چشمگیری داشت و تحولات اساسی در طرح‌های قالی پدید آمد. در این دوره، قالی‌های ترنجدار جایگزین قالی‌های رایج تا اواخر قرن نهم هجری شدند که بعدها به طرح مغولی و تیموری شهرت یافتند. علاوه بر قالی‌های ترنجدار، بافت قالی‌هایی با طرح حیوانات و صحنه‌های شکار نیز رواج یافت.

فرش‌های دوره شاه عباسی

دومین گروه از فرش‌های دوره صفوی متعلق به زمان شاه عباس است که مکتب “شاه عباسی” را به وجود آورد. در این دوره، با بهره‌گیری از هنرمندان برجسته آن عصر، نقش‌های نوینی خلق شد، به ویژه با استفاده از نقوش اسلیمی و گل‌های خاص. برخی از طرح‌های شاخص قالی در مکتب شاه عباسی عبارتند از: الف – طرح ترنجدار یا لچک ترنج، ب – طرح شکارگاه، ج – طرح درختی، و د – طرح گلدانی. این تنوع و نوآوری در طرح‌ها، قالی‌های دوره شاه عباس را به یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنر قالی‌بافی ایران تبدیل کرد.

ویژگی‌های فرش‌های صفوی

فرش‌های دوران صفویه ویژگی‌های قابل توجهی دارند که آن‌ها را از سایر دوره‌ها متمایز می‌سازد:

• طراحی‌های متنوع و پیچیده: نقوش شامل گل و بوته، اسلیمی و ختایی، نقوش شکارگاه، محرابی، جانوری و تصویری است که با دقت طراحی شده‌اند. استفاده از تقارن، تکرار و ترکیب عناصر تزئینی، زیبایی بصری به این فرش‌ها بخشیده است.
• رنگ‌های غنی و هماهنگ: رنگرزی پیشرفت کرد و استفاده از مواد طبیعی با کیفیت، طیف وسیعی از رنگ‌های زنده و پایدار ایجاد نمود. رنگ‌های لاجوردی، قرمز، سبز، زرد و طلایی پرکاربرد هستند.
• مواد اولیه مرغوب: پشم، ابریشم و نخ‌های طلا و نقره استفاده می‌شد. کیفیت بالای مواد موجب استحکام، دوام و لطافت فرش‌ها می‌شد.
• بافت دقیق و متراکم: بافندگان ماهر با تکنیک‌های پیشرفته، فرش‌هایی با گره‌های ریز و متراکم می‌بافتند تا جزئیات طرح‌ها به خوبی نمایان شود.

انواع طرح فرش های دوره صفوی

در دوره صفوی فرش با طرح‌های متنوعی بافت می‌شد: گل بوته، اسلیمی و ختایی، شکارگاه، محرابی، جانوری، تصویری و درختی.

گل و بوته

این فرش‌ها با نقوش گل‌های انتزاعی، برگ‌ها و شاخه‌های گوناگون تزئین شده‌اند. طراحان با تخیل خلاقانه ترکیبات چشم‌نوازی از عناصر گیاهی خلق کرده‌اند. از جمله طرح‌های شاخص: شاه عباسی با گل‌های بزرگ و گرد، لچک ترنج و افشان.

اسلیمی و ختایی

نقوش اسلیمی و ختایی به صورت پیوسته و درهم‌تنیده در تمام سطح فرش گسترش یافته و حس حرکت و تداوم را القا می‌کنند. ترکیب ماهرانه این دو نقش، هماهنگی و تعادل بی‌نظیری به فرش می‌بخشد.

شکارگاه

این فرش‌ها صحنه‌هایی از فعالیت‌های شکار را به تصویر می‌کشند. نقش سوارکارانی که حیوانات مختلف را تعقیب می‌کنند، با جزئیات فراوان طراحی شده است و عناصر طبیعی مانند درختان و رودخانه‌ها به حس واقع‌گرایی می‌افزایند.

محرابی

این فرش‌ها با الهام از معماری محراب مساجد طراحی شده‌اند و شامل طرح مرکزی محراب، ستون‌های کناری و نقوش مذهبی هستند. هدف اصلی، استفاده در مساجد و مکان‌های عبادی بوده است.

جانوری

نقوش حیوانات واقعی و افسانه‌ای با ظرافت و دقت بالا در این فرش‌ها به کار رفته‌اند.

تصویری

فرش‌های تصویری داستان‌ها، روایات تاریخی و چهره‌های پادشاهان و شخصیت‌های اساطیری را به تصویر می‌کشند. بافت این فرش‌ها نیازمند مهارت و دقت بسیار بالایی است.

درختی

نقش درختان گوناگون و پرندگان و گل‌ها فضایی سرسبز و دلنشین ایجاد می‌کند و نماد زندگی، باروری و جاودانگی است.

سخن آخر

فرش‌های دوران صفویه میراثی ارزشمند از هنر و صنعت ایران هستند که با زیبایی و کیفیت خود همچنان مورد توجه قرار دارند. حفظ و معرفی این آثار به نسل‌های آینده اهمیت دارد تا این هنر ایرانی همچنان شناخته شود.

همچنین، فرش نفیس و زیبای شاهکار صفوی در لندن رونمایی شد. این طرح اصیل ایرانی، شاهکاری از فرش ایرانی است که قیمت آن بیش از ۱۸۶ میلیارد تومان برآورد شده است.