فرش ايران و چگونگي طبقه بندي آن (1)
نقوش فرش کاشان و ايران و نگاره هاي تزييني آن و از همه مهمتر مفاهيم بنيادي و شايد هم راز آميز آنها ، از جمله مباحث تخصصی فرش ایران است که در طی چند دهه‌ی اخیر بسیار مورد توجه فرار گرفته است .
در خصوص طبقه‌بندی صحیح و اصولی طرحهای فرش ایران و همچنین مبانی بنیادی آن تا چند سال اخیر کار چندانی صورت نگرفته بود، اما به تدریج مطالعات انجام شده به ویژه توسط کارشناسان و محققین ایرانی که متاسفانه هنوز از طرفداران زیادی برخوردار نیستند، می‌رود تا دنیای جدیدی را از طبقه بندی علمی–هنری–طرحهای فرش ایران ارائه دهد.
از برکت بسیاری از این مطالعات در برخی موارد رمز پردازی و نماد گرایی نقوش فرش ایران نیز آشکار گشته و نتایج حاصله افزون بر سایر دلایل، بر ارزش‌های هنری فرش ایرانی افزوده است. قبل از پرداختن به مباحث جدیدی که در طی سال‌های اخیر برای طبقه بندی فرش‌های ایران مورد توجه قرار گرفته و همچنین مروری بر نظریات کارشناسان غربی در مورد نقشه‌های فرش ایران، به معرفی یک طبقه بندی قدیمی از طرحهای فرش ایران می‌پردازیم که بیش از دو دهه از عمر آن می‌گذرد و می‌توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و تولید کنندگان فرش قرار گرفته و در مدارس و دانشگاه‌ها نیز به عنوان طبقه بندی اصلی طرحهای فرش ایران معرفی می‌گردد.
در این طبقه بندی بدون توجه به دلایل شکل گیری و پیدایش طرح‌ها، نقش‌ها و حتی ریز نقش‌های مورد استفاده در فرش، فقط با توجه به نوع آرایه‌ها و تزیینات طرح و همچنین اشکال تقلیدی به کار رفته و حتی با توجه به نوع تقسیم بندی متن فرش و جای گیری اشکال و تصاویر در آنها به دسته بندی طرحهای فرش ایران پرداخته‌اند و سپس با قیاس کلیهٔ طرحهای سایر فرش‌ها و توجه به وجوه مشترک طرح در هر فرش با طبقه بندی مذکور، به اصطلاح تمامی طرحهای فرش ایران را در این فهرست گنجانیده‌اند. در اینجا با این طبقه بندی آشنا می‌شویم.
بر اساس این طبقه بندی کبیه طرحهای فرش ایران به ۱۹ گروه اصلی طبقه بندی و هر یک نیز به چند شاخه ی کوچکتر تقسیم می گردند که عبارتند از:
گروه ۱ – طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی
کلیه‌ی طرح‌هایی که ملهم از نقوش و اشکال تزیینی بنا‌ها، عمارات و کاشیکاری‌های آنها می‌باشند در این گروه جای دارند. البته طراحان فرش در برخی از طرحهای اصلی نقوش این بنا‌ها حسب سلیقه‌ی خود تغییراتی را وارد نموده‌اند اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملاً حفظ گردیده است. معروف‌ترین طرحهای این گروه عبارتند از:
گنبد مسجد شیخ لطف الله، سردر امامزاده محروق، گنبد مسجد امام، تخت جمشید، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و …
گروه ۲ – طرحهای شاه عباسی
اساس کلیه طرحهای شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح‌ها گل‌های شاه عباسی به همراه بند‌های ختایی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می‌دهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از: لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و…
گروه ۳- طرحهای اسلیمی
قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش‌های منظم و بغایت سنجیده ی بند‌های اسلیمی است. از آنجایی که اسلیمی خود دارای انواعی است با توجه به نوع و شکل آن نیز می‌توان طرحهای اسلیمی را طبقه‌بندی نمود. معروف‌ترین طرح آن، اسلیمی جهان اژدر است. در این نوع اسلیمی به دو شاخه تقسیم شده و حالتی شبیه به فکین اژد‌ها را به وجود می‌آورد. انواع مختلف طرحهای اسلیمی عبارتند ار: اسلیمی‌بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی لچک و ترنج، برای |آشنایی با طرحهای هر کدام روی فرش افشان و فرش ترنج کلیک کنید.
گروه ۴- طرحهای اقتباسی
گفته می‌شود اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی با طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشور‌های همسایه و حتی سایر کشور‌ها دارد و به همین دلیل آنها اقتباسی مینامند مانند طرخ‌های معروف به قفقازی و گوبلنی
گروه ۵- طرحهای افشان
در این طرح کلیه‌ی بند‌ها و نگاره‌های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند به نحوی که به نظر می‌رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمت‌های مختلف نقش بوجود آورده، به عبارت ساده‌تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست، تمامی گل و برگ‌ها و بند‌های موجود در طرح، در متن فرش پراکنده و افشان شده‌اند. طرحهای افشان اصولاً به گونه‌ای طراحی می‌شوند که هیچ یک از گل و برگ‌ها قرینه نداشته و اصول قرینه‌نگاری در آن وجود ندارد. انواع مختلف طرحهای افشان عبارتند از:
افشان دسته گلی، افشان حیوان‌دار، افشان ختایی و …
ادامه مقاله:
طرحهای فرش ۱۴ طرح دیگر هم هستند که در صفحه فرش ايران و چگونگی طبقه بندی آن (۲) ادامه مقاله را برای شما قرار داده‌ایم. واگیره‌ای، بته‌ای، درختی، ترکمن، شکارگاه، گلفرنگ، خشتی، گلدانی، ماهی، محرابی، محرمات، ایلی و عشایری و تلفیقی طرحهای هستند که بخش دوم می‌توانید بخوانید.