نقشمایه‌های هندسی و نمادین در هنرهای سنتی ایران بازتابی از باورها، مناسک مذهبی و نیازهای زیستی اقوام مختلف در طول تاریخ هستند. یکی از شاخص‌ترین و کهن‌ترین نقشمایه‌ها در بافت‌های عشایری و روستایی ایران «سه‌گوش‌های پیوسته» است که قدمت آن به بیش از شش هزار سال می‌رسد. این نقش، نه تنها جنبه تزئینی دارد، بلکه حامل پیام‌های رمزی عمیق درباره طبیعت، اسطوره‌ها، و ارتباط انسان با محیط زیست و نظام‌های آبی است. بررسی سه‌گوش‌های پیوسته و تطور آن‌ها در هنر ایران، ما را با یکی از مهم‌ترین نمادهای فرهنگی و معنوی این سرزمین آشنا می‌سازد.

۱. تعریف و کاربرد سه‌گوش‌های پیوسته در هنر دستبافت‌های ایرانی

سه‌گوش‌های پیوسته به صورت زنجیره‌ای و تکراری، در قالب ردیف‌های متوازی اغلب در حاشیه‌های فرش‌ ها، گبه‌ها و قالی‌های عشایری و فرش سنتی روستایی ایران دیده می‌شوند. این نقش، نوعی هندسه متوالی است که شکلی از نظم و پیوستگی را تداعی می‌کند و جلوه‌ای از استمرار و تداوم را به نمایش می‌گذارد.

کهن‌ترین نمونه‌های سه‌گوش‌های پیوسته در ایران مربوط به گلیم‌های هخامنشی کشف‌شده در گورستان منجمد پازیریک است که بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد و به عنوان قدیمی‌ترین دستبافته‌های شناخته‌شده ایرانی مطرح می‌شود. این نقوش همچنین در قالی سنگی تخت جمشید نیز دیده شده که نشان‌دهنده اهمیت و ماندگاری این نقشمایه در طی دوره‌های مختلف تاریخی است.

۲. نمونه‌های تاریخی و تنوع انواع سه‌گوش‌ها

در دوره هخامنشی، نقش سه‌گوش‌های پیوسته در بسیاری از آثار هنری، از جمله آجرهای لعابدار کاخ‌های شوش و ظروف سفالین، به کار رفته است. این نقش‌ها بر اساس فرم و ساختار به چهار نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

• سه‌گوش ساده
• سه‌گوش کنگره‌ای (دارای قوس‌های برآمده)
• سه‌گوش شطرنجی (دارای الگوی متقاطع سیاه و سفید)
• سه‌گوش ترکیبی کنگره‌ای و شطرنجی

یکی از جالب‌ترین نمونه‌های سه‌گوش کنگره‌ای/شطرنجی مربوط به پارچه‌ای پارتی است که از گورهای خمره‌ای منطقه گرمی مغان استخراج شده است. استمرار و تطور این نقش در طول شش هزار سال نشان‌دهنده جایگاه ویژه آن در هنر و فرهنگ ایران باستان است.

۳. نمادشناسی سه‌گوش‌ها؛ تجسم کوه و سلسله جبال

بر اساس مطالعات سیروس پرهام و دیگر پژوهشگران، سه‌گوش‌ها نمادی از کوه‌ها و سلسله جبال در هنر کهن هستند. این نقشمایه به صورت تجریدی و با الگوهای شطرنجی بازنمایی کوهستان‌ها و در واقع نمایانگر تپه‌ها و کوه‌های مهم در منظره طبیعی ایران است.

کوه‌ها به دلیل جایگاه حیاتی خود در حفظ منابع آب و پدید آوردن رودخانه‌ها و نهرها، در فرهنگ ایران باستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. در آیین زرتشتی، کوه نماد استواری، شکوه و آرامش است و در متون اوستا بارها از کوه به عنوان مامن و تکیه‌گاه زمین یاد شده است. کوه‌ها علاوه بر نقش زیست‌محیطی، وجهه مقدس و اساطیری نیز داشتند و نقش کلیدی در باورهای دینی و مناسک باران‌خواهی ایفا می‌کردند.

۴. نقش نگارگری شطرنجی در تجسم آب و باران

نگارگری شطرنجی، که در بسیاری از سه‌گوش‌ها دیده می‌شود، تجریدی‌ترین شیوه نمایش درخشش و تلالوی آب‌های روان در نور خورشید است. این نوع الگو، بازی سایه‌روشن‌های آب را نشان می‌دهد و به عنوان نمادی از روانی، حیات‌بخشی و برکت آب تلقی می‌شود.

از آنجا که آب و باران در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران به مثابه منبع حیات و برکت شناخته می‌شوند، ترکیب نقش کوه (محل ذخیره آب) و الگوی شطرنجی آب، مفهوم فرهنگی بسیار مهمی را نمایندگی می‌کند: کوه لبریز از آب و نماد باران و برکت.

پژوهش‌های فیلیس اکرمن تأکید می‌کند که تمام انواع نقش‌های شطرنجی، از جمله سه‌گوش‌ها و لوزی‌های سیاه و سفید، نماد تلالوی آب و باران هستند که در آیین‌های باران‌خواهی کاربرد داشته‌اند.

۵. سفالینه‌های تل بکون؛ شواهد عینی باران‌خواهی و نمادهای آب

سفالینه‌های کشف شده در منطقه تل بکون که دارای نقش‌های سه‌گوش یا چهارگوش شطرنجی هستند، به همراه دیگر نمادهای مرتبط با آب، بخشی از مجموعه عظیمی از سفالینه‌های باران‌خواهی به شمار می‌روند. این آثار نمایانگر اهمیت ویژه آیین‌های طلب باران در تمدن‌های کهن فلات ایران هستند و نقوش سه‌گوش‌های پیوسته در آنها به عنوان طلسم‌ها و نمادهای جادویی برای جلب باران به کار رفته‌اند.

این یافته‌ها نشان می‌دهد که نقش‌های سه‌گوش‌های پیوسته، فراتر از جنبه تزئینی، حامل باورهای عمیق مذهبی و فرهنگی بوده و نقش مهمی در مناسک باران‌خواهی و طلب رحمت الهی داشته‌اند.

نتیجه‌گیری

نقش سه‌گوش‌های پیوسته، به عنوان یکی از کهن‌ترین و پراهمیت‌ترین نقشمایه‌های هندسی و فرش بلوچی در هنر سنتی ایران، نشان‌دهنده پیوند عمیق انسان با طبیعت و اسطوره‌های حیات‌بخش است. این نقش نه تنها به صورت تکراری و زیبایی‌شناسانه در دستبافت‌ها و آثار هنری به کار رفته، بلکه حامل مفاهیم نمادین کوه، آب، باران و برکت بوده است. با فهم این نقش‌ها، ما نه تنها به درک هنر ایرانیان باستان نزدیک می‌شویم، بلکه چشم‌اندازی از جهان‌بینی، مناسک دینی و زندگی روزمره آنان نیز به دست می‌آوریم. این شناخت، ارزش فرهنگی و معنوی این میراث هنری را بیش از پیش برجسته می‌سازد و اهمیت حفاظت و انتقال آن به نسل‌های آینده را یادآور می‌شود.