نقوش محرمات و بررسی تاریخچه و موارد مهم آن
نقش محرمات یکی از کهن‌ترین و شاخص‌ترین نقوش در هنرهای سنتی منسوجات ایران است که تاریخچه‌ای بسیار طولانی و پیچیده دارد. این نقش که از سده‌های پیشین تاکنون در انواع پارچه‌ها، ترمه‌ها و به ویژه فرش‌های ایرانی به کار رفته، بازتابی از فرهنگ، زبان و باورهای مردم ایران است. با توجه به اهمیت تاریخی و هنری نقش محرمات، بررسی ریشه‌ها، تحولات و کاربردهای آن در دوره‌های مختلف تاریخی، می‌تواند نوری تازه بر شناخت دقیق‌تر هنر و تمدن ایران بیفکند. در این پژوهش، با استناد به مطالعات علی حصوری، سیروس پرهام و اسناد تاریخی می‌کوشیم تا به تحلیل جامعی از نقش محرمات و جایگاه آن در هنر فرشبافی ایران دست یابیم.
تعریف و توضیح نقش محرمات
نقش محرمات، نقشهای ساده و متشکل از نوارهای باریک و راه‌راه است که در انواع منسوجات ایران از جمله فرش‌ها، پارچه‌ها، ترمه‌ها و دیگر محصولات نساجی کاربرد داشته است. علی حصوری یکی از پژوهشگران این حوزه، در تعریف این نقش می‌نویسد:
«قبل از دوره مغول تنها نقشهای که می‌توان با اطمینان درباره‌اش صحبت کرد، نقشه محرمات است. این نقش ساده تقسیم سطح به نوارهای راست و مورب است که کار چندان دشواری نیست.»
نام «محرمات» ریشه‌ای متفاوت از معنای رایج «محرم» دارد و تلفظی مانند «مهرمت» در پاکستان دارد. این نام می‌تواند به معنای دعا یا افسون مرتبط باشد که در زبان ساسانی و اوستا نیز سابقه داشته است.
ریشه‌های زبانی و فرهنگی نام محرمات
واژه «محرمات» به معنای واقعی «محرم» نیست و در حقیقت احتمالا تغییر یافته واژه‌ای بوده که به «مهر» و «دعا» اشاره دارد. در زبان ساسانی، «مهر» به معنی دعا و طلب خیر است. این واژه در برخی مناطق ایران مانند مازندران هنوز به شکل قدیمی خود باقی مانده است. همچنین واژه «منتر» که به معنی افسون و دعا در فارسی امروز استفاده می‌شود، از همان ریشه است. ظاهراً برای پرهیز از ایرادهای مذهبی، واژه «مهرمت» تغییر یافته و با «محرمات» جایگزین شده است.
تحلیل تاریخی نقش محرمات از دیدگاه سیروس پرهام
سیروس پرهام پژوهشگر دیگر حوزه فرش و نقوش سنتی، توضیحات مهمی درباره نقش محرمات دارد که ریشه تاریخی آن را روشن‌تر می‌کند:
او معتقد است که تاریخچه دقیق و علت نامگذاری این نقش نامعلوم است، اما پس از اسلام، پارچه‌های راه‌راه به «محرمات» مشهور شدند. در کشمیر که از دیر باز تحت نفوذ فرهنگی ایران بوده، این پارچه‌ها به نام «مهرمت» شناخته می‌شوند.
علاوه بر این، فرش‌ها و پارچه‌های راه‌راه به اسامی «عتابی» و «الیجه» نیز معروف بوده‌اند؛ عتابی برگرفته از نام محله‌ای در موصل است که فرش‌های محرمات باکیفیتی از آن صادر می‌شد.
سابقه تاریخی و حضور نقش محرمات در سده‌های اولیه اسلامی
شواهد باستان‌شناسی و بررسی آثار فرهنگی نشان می‌دهد که نقش محرمات یکی از کهن‌ترین نقوش فرش ایرانی است.
پارچه‌هایی با نقش محرمات از سده‌های چهارم و پنجم هجری در مناطق طبرستان و مازندران به دست آمده‌اند. همچنین ظروف سفالین لعاب‌دار به همین نقش از آمل و ساوه متعلق به همین دوران موجود است.
در صنعت ابریشم‌بافی گرگان و طبرستان نقش محرمات چنان رایج بوده که بیش از دو سوم لباس‌ها، فرش‌ها، پرده‌ها، خیمه‌ها و رواندازهای موجود در یکصد و نه قطعه مینیاتور قدیمی قابوس‌نامه به این نقش مزین شده‌اند.
این موضوع حاکی از اهمیت و محبوبیت گسترده نقش محرمات در هنرهای بافته و منسوجات دوره ساسانی و پس از آن است.
ریشه هخامنشی و ساسانی نقش محرمات
با توجه به بررسی‌های پژوهشگران و مقایسه نقش محرمات با نقوش روی ظروف مصور یونانی مربوط به عهد هخامنشی، مشخص می‌شود که این نقش یکی از نقوش اصیل ایرانی از دوره هخامنشی و ساسانی است.
لباس‌های ایرانیان در این ظروف اغلب به نقش راه‌راه و طرح محرمات مزین شده‌اند که نشان‌دهنده قدمت و اصالت بالای این نقش در فرهنگ ایرانی است.
احیای نقش محرمات در دوره صفوی و پس از آن
نقش محرمات پس از دوره‌های مختلف، در عصر صفوی بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و احیا شد. در این دوران هنر ترمه‌دوزی کرمان نیز با استفاده از این نقش به اوج خود رسید.
با این حال، مشخص نیست از چه زمانی این نقش به فرشبافی مناطقی چون فارس، کردستان، فراهان، درخش و قفقاز راه یافته است، چرا که قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته‌شده کمتر از ۲۵۰ سال قدمت دارند.
تقسیم‌بندی انواع نقش محرمات در فرشبافی
نقش محرمات در فرشبافی ایران به چند دسته تقسیم می‌شود:
- محرمات دو رنگ: که معمولاً ترکیب رنگ سفید با مشکی، سرمه‌ای یا یشمی است و بیشتر به صورت نوارهای باریک کنار هم بافته می‌شود، مشابه نقشهای ترمه محرمات.
- محرمات چند رنگ: که در مناطق کردستان، فراهان، قفقاز و ایل قشقایی رایج است و خود به دو دسته پهن و باریک تقسیم می‌شود.
- محرمات پهن بیشتر در ایل قشقایی، کردستان و درخش دیده می‌شود.
- محرمات باریک رنگارنگ مخصوص بافندگان کردستان، فراهان و آذربایجان شوروی است.
سندهای تاریخی تصویری از حضور نقش محرمات در مینیاتورها
یکی از قدیمی‌ترین اسناد تصویری برای استفاده از نقش محرمات، مینیاتوری از مکتب شیراز مربوط به سال ۸۱۳ هجری قمری است که برای خمسه نظامی نقاشی شده است. در این اثر قالیچه‌ای به نقش محرمات پهن دیده می‌شود که گواهی بر رایج بودن این طرح در فرشبافی سده‌های هشتم و نهم هجری است.
سیروس پرهام معتقد است که عدم ظاهر شدن فرش محرمات در دیگر مینیاتورهای قدیمی نمی‌تواند دلیلی بر عدم کاربرد آن در سایر مناطق ایران باشد، بلکه این می‌تواند سند محکمی برای کاربرد گسترده آن در فارس و مناطق دیگر باشد.
نتیجه‌گیری: اهمیت و تداوم نقش محرمات در هنر فرشبافی ایران
نقش محرمات به عنوان یکی از کهن‌ترین و پرمعناترین نقوش در هنرهای منسوجات ایران، نه تنها از نظر تاریخی اهمیت فراوانی دارد بلکه نشان‌دهنده پیوند عمیق فرهنگ، مذهب و هنر در تاریخ ایران است.
این نقش که از ریشه‌های ساسانی و هخامنشی برخاسته، توانسته است در گذر زمان خود را با تغییرات فرهنگی و دینی تطبیق دهد و همچنان در صنایع مختلفی مانند فرشبافی، پارچه‌بافی و ترمه‌دوزی حضور داشته باشد.
تحقیقات بیشتر در زمینه ریشه‌های دقیق این نقش و گستردگی آن در مناطق مختلف ایران می‌تواند افق‌های جدیدی را در شناخت هنر و فرهنگ ایرانی بگشاید.