در دهه‌های اخیر، علاوه بر تمرکز بر نقوش اصلی فرش ایران، مطالعات دقیق و مفصلی نیز بر روی ریزنقش‌ها و نگاره‌های حاشیه‌ای فرش انجام شده است. این بررسی‌ها باعث شده تا علاوه بر شناخت بیشتر الگوهای اصلی، به رمز و رازهای موجود در نقش‌های کوچک‌تر و پراکنده نیز پی ببریم. با توجه به پیچیدگی‌های این نگاره‌ها و اهمیت آنها در فهم فرهنگ و تاریخ هنر ایران، پرداختن به این موضوعات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این مقاله به برخی از نگاره‌های نمادین مانند نقش S، گردونه مهر، دوستکامی و اشکال شطرنجی می‌پردازیم و مفاهیم رمزی آنها را بررسی می‌کنیم.

اهمیت و جایگاه ریزنقش‌ها در فرشبافی ایرانی

ریزنقش‌ها و نقش‌های حاشیه‌ای در فرش ایرانی نه تنها جنبه تزئینی دارند بلکه حامل مفاهیم فرهنگی، اسطوره‌ای و تاریخی نیز هستند. شناخت این نقش‌ها به فهم دقیق‌تری از باورها، اعتقادات و نگرش‌های مردم گذشته ایران کمک می‌کند. به مرور زمان و با انجام مطالعات میدانی و بررسی آثار مختلف، امکان شناسایی دقیق‌تر این نمادها و تفاسیر مرتبط با آنها فراهم شده است.

نقش دوستکامی و نمادهای مرتبط

نقش دوست‌کامی، که در حاشیه بسیاری از فرش‌های ایرانی از مناطق قفقاز تا فارس دیده می‌شود، برگرفته از آیین مهر است و نمادی از جام شراب مقدس این آیین به شمار می‌آید. در این نقش، دو برگ پهن در دو طرف یک جام قرار گرفته‌اند که برگ‌ها نمایانگر دلفین یا ماهی‌های نمادین در نقوش هراتی هستند و جام به عنوان نماد آیین مهر شناخته می‌شود. این طرح که در زبان انگلیسی با عنوان «Wine Glass Border» معروف است، بازمانده‌ای از مراسم شراب‌نوشی در معابد مهری است که هفت مرحله مختلف با نوشیدن خط‌های شراب در جام نمادین می‌شد. بدین ترتیب، نقش دوست‌کامی نه تنها یک عنصر تزئینی بلکه یادبودی از باورها و آیین‌های کهن ایرانی است که در حاشیه فرش‌ها به یادگار مانده است.

بررسی دقیق نقش S و مفهوم رمزی آن

سیروس پرهام در کتاب «دستبافت‌های عشایری و روستایی فارس» توضیح می‌دهد که نقش S که در فرش طرح دستباف مناطق مختلف ایران و قفقاز دیده می‌شود، شکل ساده‌شده‌ای از بز کوهی است. این نگاره با پیچش و انحنای خاص، تصویری انتزاعی از موجودی اساطیری است که به احتمال زیاد نمادی از ماه یا مفاهیم مرتبط با برودت و رطوبت در طبیعت به شمار می‌آید.

مطالعه سفالینه‌های کشف شده در تپه گیان نهاوند که مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است، نشان می‌دهد که این نقش طی فرایندی تدریجی از شکل بز کوهی به طرحی هندسی و ساده‌تر تغییر یافته است. این روند تجرید و انتزاع نشان‌دهنده حرکت از واقع‌گرایی به فرم‌های هندسی در هنر است.

همچنین، شکل قرارگیری نقش S در حاشیه‌های باریک فرش، گاهی در محور قائم و گاهی در محور افقی است که این انتخاب بیشتر ناشی از مقتضیات فضایی است و الزاماً بار رمزی جدیدی ندارد.

گردونه مهر (چلیپا) و کاربرد آن در فرش ایرانی

گردونه مهر یا چلیپا، که در غرب با نام سواستیکا شناخته می‌شود، یکی دیگر از نمادهای مهم فرش ایرانی است. این نقش که ریشه در اعتقادات کهن دارد، به عنوان نماد خورشید، نور و حرکت دائمی جهان تعبیر می‌شود. در فرهنگ‌های مختلف، گردونه مهر نمایانگر چرخش زمان و تداوم حیات است و به همین دلیل در تزئینات بسیاری از فرش‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد.

مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این نماد در هنر ایران پیش از اسلام نیز بسیار رایج بوده و به مرور در هنر فرشبافی به شکل‌های متنوعی درآمده است.

نقش‌های شطرنجی و کاربردهای سمبولیک آنها

اشکال شطرنجی در فرش‌های ایرانی، علاوه بر زیبایی‌شناسی، حامل مفاهیم نمادین هستند. این طرح‌ها نمادی از نظم، تعادل و تضاد میان نیروهای مختلف در طبیعت و زندگی انسان‌هاست. در برخی تفاسیر، این الگوها به صورت نمادین نمایانگر زمین‌های کشاورزی، شب و روز یا حتی مبارزه میان خوبی و بدی تعبیر شده‌اند.

تحلیل این نقش‌ها در ترکیب با دیگر نمادهای فرش، تصویری جامع‌تر از باورهای فرهنگی و فلسفی مردم ایران ارائه می‌دهد.

پراکندگی جغرافیایی و تاریخی نمادها

نمادهای یاد شده تنها در ایران یافت نمی‌شوند بلکه نمونه‌هایی از آنها در مناطق قفقاز، آسیای میانه و حتی مصر دیده شده است. مثلاً قالی شیری که در فسطاط مصر پیدا شده، یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های نقش S را نشان می‌دهد که به سده‌های پنجم یا ششم هجری بازمی‌گردد. این پراکندگی جغرافیایی گواهی است بر ارتباطات فرهنگی گسترده و تبادل هنری میان این مناطق در طول تاریخ.

سخن آخر

مطالعات جدید بر ریزنقش‌ها و نمادهای فرش ایرانی به ما کمک کرده تا نگاه تازه و علمی‌تری به این هنر باستانی داشته باشیم. نقش‌هایی مانند S، دوستکامی، گردونه مهر و اشکال شطرنجی، تنها عناصر تزئینی نیستند بلکه حامل مفاهیم اسطوره‌ای، فرهنگی و تاریخی هستند که بیانگر عمق و غنای فرهنگ ایران کهن‌اند. ادامه پژوهش‌ها و تحلیل‌های تخصصی می‌تواند به روشن‌تر شدن این نمادها و نقش‌های پنهان در فرش ایرانی کمک کند و گنجینه ارزشمندی برای هنر و تاریخ این سرزمین به ارمغان بیاورد.