ابريشم / پنبه

ابریشم و پنبه دو الیاف طبیعی بسیار مهم و پرکاربرد در صنعت نساجی و فرش هستند که هر یک تاریخچه، ویژگی‌ها و فرآیند تولید منحصر به فردی دارند. این الیاف طبیعی به دلیل سازگاری با محیط زیست، لطافت، دوام و قابلیت تنفس، جایگاه ویژه‌ای در تولید پوشاک و منسوجات دارند. هدف این نوشتار، ارائه بررسی مفصل و دقیق درباره ابریشم و پنبه است، به گونه‌ای که علاوه بر آشنایی با تاریخچه، فرآیند تولید و خواص، شناخت عمیق‌تری از کاربردهای آنها در صنایع مختلف به دست آوریم.

تاریخچه و نخستین زادگاه ابریشم

اولین بار ابریشم در کشور چین کشف و مورد استفاده قرار گرفت. سابقه تولید و استفاده از ابریشم به بیش از ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. چینیان این الیاف زیبا و ظریف را به عنوان کالایی بسیار ارزشمند می‌شناختند و آن را از طریق مسیر ابریشم به سایر نقاط جهان صادر می‌کردند. تولید ابریشم به مرور تبدیل به صنعتی مهم و یک هنر سنتی شد که نسل به نسل منتقل شده است.

کرم ابریشم: منبع اصلی تارهای ابریشم

ابریشم از کرم‌های مختلف به دست می‌آید؛ اما بهترین و شناخته شده‌ترین آنها کرم ابریشم معمولی یا Bombyx mori است. این کرم‌ها از برگ‌های درخت توت تغذیه می‌کنند که باعث افزایش کیفیت تارهای ابریشم می‌شود. ماده ابریشمین به صورت دو رشته نازک از دو سوراخ زیر لب کرم خارج شده و بلافاصله در تماس با هوا خشک می‌شود. طول این رشته‌ها ممکن است بین ۳۵۰ تا ۱۲۰۰ متر باشد.

فرآیند تولید ابریشم از کرم تا نخ

کرم ابریشم پس از ساخت پیله‌ای از تارهای ابریشم، حدود یک هفته درون آن می‌ماند. پس از تکمیل پیله، کرم برای خروج از آن ماده‌ای قلیایی ترشح می‌کند تا پیله را سوراخ نماید، اما این فرآیند باعث آسیب به تارها می‌شود. برای جلوگیری از این آسیب، پیله‌ها را به مدت کوتاهی در بخار گرم با دمای ۷۰ تا ۸۰ درجه سانتی‌گراد قرار می‌دهند تا کرم‌ها از بین بروند. سپس پیله‌ها خشک شده و آماده استخراج تار ابریشم می‌شوند.

میزان تولید و استخراج تار ابریشم

از هر ۱۰ کیلوگرم پیله تازه، حدود ۳ کیلوگرم پیله خشک به دست می‌آید که از این مقدار بین ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم تار ابریشم استخراج می‌شود. بخش سلولزی باقی‌مانده که در ته ظرف باقی می‌ماند، «ته تشتی» یا «ته خال» نامیده می‌شود. سپس تارهای ابریشم برای حذف صمغ، به مرحله‌ای به نام «قلیاب‌کشی» فرستاده می‌شوند؛ در این مرحله حدود ۲۵ درصد وزن مواد به صمغ اختصاص دارد و باقی‌مانده تار سفید و نرم است.

وضعیت تولید ابریشم در جهان و ایران

امروزه ۶۰ درصد تولید جهانی ابریشم در کشور ژاپن متمرکز شده و ۴۰ درصد باقیمانده به سایر کشورها تعلق دارد. سالانه حدود ۳۵ هزار تن ابریشم در جهان تولید می‌شود که سهم ایران از این میزان حدود ۱۰۰۰ تن است. تولید ابریشم در ایران بیشتر در مناطق ساحلی دریای خزر و استان خراسان رواج دارد و سابقه چندین هزار ساله دارد.

معرفی پنبه و ریشه لغوی آن

پنبه، که در زبان پهلوی با نام «پمبک» شناخته می‌شود، گیاهی است با ساقه‌ای سبک و کوتاه، شاخه‌های نازک و برگ‌هایی بزرگ که گل‌های آن می‌تواند زرد یا سرخ باشد. میوه این گیاه، به نام غوزه شناخته می‌شود که معمولاً ۳ تا ۵ ترک دارد و پس از رسیدن شکافته می‌شود.

ساختار و خصوصیات غوزه و الیاف پنبه

زمانی که غوزه شکافته می‌شود، رشته‌های سفید رنگ الیاف پنبه به همراه دانه‌ها نمایان می‌شود. طول تارهای پنبه در یک غوزه یکسان نیست و بسته به نوع گیاه و شرایط رشد متفاوت است. الیاف پنبه به دلیل نرمی، سبکی و قابلیت جذب رطوبت بالا، در صنعت نساجی بسیار پرکاربرد هستند.

برداشت پنبه و آماده‌سازی برای تولید نخ

الیاف پنبه به صورت دستی یا ماشینی از دانه‌ها جدا می‌شوند. وزن یک غوزه معمولاً شامل دانه‌ها، پوست و الیاف است که بخش عمده آن (حدود دو سوم) الیاف پنبه را تشکیل می‌دهد. پنبه استخراج شده به کارخانه‌های نخ‌ریسی و پارچه‌بافی ارسال می‌شود تا در تولید انواع پارچه‌ها و منسوجات به کار رود.

انواع پنبه و تفاوت‌های کیفی آن‌ها

انواع مختلفی از پنبه در جهان کشت می‌شود:

• پنبه آمریکایی: بهترین نوع پنبه است که گیاه آن گل‌های سفید دارد و طول تارهای آن می‌تواند تا ۸۰ میلی‌متر برسد.
• پنبه مصری: گیاه با گل‌های زرد و الیاف بسیار نرم و بلند که از کیفیت بالایی برخوردار است.
• پنبه آسیایی: نوعی پنبه که در ایران و کشورهای آسیایی دیگر کشت می‌شود و دارای تارهای کوتاه‌تر و ضخیم‌تر است، که بر کیفیت و نوع پارچه تاثیر می‌گذارد.

مقایسه و کاربردهای ابریشم و پنبه

تفاوت‌های ساختاری و ویژگی‌های فیزیکی

ابریشم به دلیل ظرافت بالا، براقیت طبیعی و نرمی خاص، برای تولید پارچه‌های لوکس، لباس‌های رسمی و پارچه‌های تزئینی مناسب است. در مقابل، پنبه به دلیل قابلیت جذب رطوبت، دوام بالا و تنفس بهتر، بیشتر برای تولید پوشاک روزمره، لباس‌های راحتی و منسوجات خانگی کاربرد دارد.

فرآیندهای متفاوت تولید و اثرات زیست‌محیطی

فرآیند تولید ابریشم نیازمند مراقبت‌های ویژه از کرم‌ها و شرایط خاص دما است، در حالی که کشت پنبه وابسته به شرایط کشاورزی و آبیاری است. همچنین، پنبه به دلیل استفاده گسترده از سموم و آب زیاد، چالش‌های زیست‌محیطی خاصی دارد، در حالی که ابریشم بیشتر به فرآیندهای طبیعی وابسته است.

کاربردهای صنعتی و اقتصادی

هر دو الیاف ابریشم و پنبه سهم قابل توجهی در بازار جهانی نساجی دارند. ابریشم با توجه به قیمت بالا و کیفیت منحصر به فردش، کالایی لوکس است و پنبه به دلیل گستردگی کشت و کاربردهای فراوان، به یکی از پایه‌های اصلی صنایع نساجی جهان تبدیل شده است.

نتیجه‌گیری

ابریشم و پنبه هر دو نمونه‌های برجسته‌ای از الیاف طبیعی هستند که هر یک به نحوی خاص، تأثیر بسزایی در صنعت نساجی داشته‌اند. ابریشم با قدمت تاریخی طولانی، لطافت، براقیت و فرآیند تولید حساس، محصولی گرانبها به شمار می‌آید که همچنان در بازارهای جهانی جایگاه خاصی دارد. پنبه نیز با گستردگی تولید، تنوع گونه‌ها و کاربرد فراوان، یکی از ستون‌های اصلی تولید منسوجات در جهان است. درک عمیق از مراحل تولید، ویژگی‌ها و تفاوت‌های این دو الیاف می‌تواند به توسعه فناوری‌های نوین در صنعت نساجی و بهبود کیفیت محصولات منجر شود.

با توجه به اهمیت هر دو الیاف، توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا این گنجینه‌های طبیعی برای نسل‌های آینده نیز حفظ شوند.