نظریه دانشمند انگليسي هلكوت درباره فرش ایران
فرش ایرانی، همواره نمادی از هنر، اصالت و ذوق بی‌نظیر ایرانیان بوده است. در گذر قرون، این دستبافته‌های نفیس نه تنها زینت‌بخش خانه‌ها و کاخ‌ها بوده‌اند، بلکه به عنوان کالایی ارزشمند، مورد توجه تجار و سیاحان خارجی نیز قرار گرفته‌اند. بررسی دیدگاه‌های این افراد و تحولات تاریخی، تصویری روشن از جایگاه و اهمیت رنگرزی در صنعت فرش ایران ارائه می‌دهد.
آغازین نگاه‌ها: تحسین رنگ‌های ایرانی در سفرنامه‌ها
در سده شانزدهم میلادی، یک دانشمند انگلیسی به نام هاکلوت، خطاب به یکی از تجار هم‌وطنش چنین گفت: در سرزمین ایران، قالی‌هایی خواهی دید که از پشم ضخیم بافته شده و در دو طرف خود دارای گره‌های نخی هستند. این فرش‌ها، مرغوب‌ترین نمونه‌های قالی در سراسر جهان به شمار می‌روند و از بهترین و زیباترین رنگ‌ها برخوردارند. بنابراین، تو باید راهی این ممالک شوی و با توسل به هر ابزاری، شیوه رنگرزی نخ قالی را از اهالی آنجا فراگیری. دلیل این امر آن است که این رنگ‌ها به گونه‌ای تثبیت شده‌اند که تحت تأثیر باران، سرکه و شراب قرار نمی‌گیرند. پس از آنکه این دانش را کسب نمودی، به رموز آن پی خواهی برد و قادر خواهی بود آن را در رنگ‌آمیزی فرش به کار گرفته و از ماندگاری آن مطمئن باشی. زیرا بی‌شک، رنگی که در الیاف زبر پایدار می‌ماند، در الیاف نازک منسوجات نیز دوام بیشتری خواهد داشت. البته، لازم است که از انواع رنگ‌های مایع، ابزار و وسایل مورد نیاز برای رنگرزی و همچنین بهای آنها آگاه شوی.
گواهی سیاحان: برتری رنگرزی ایران از نگاه شاردن
شاردن نیز در سفرنامه‌اش با تحسین فراوان از تولیدات نساجی، مخمل و حریر کاشان یاد می‌کند و می‌گوید که صنعت رنگرزی در ایران پیشرفت چشمگیری نسبت به اروپا داشته است. او دلیل این برتری را روشنایی و دوام بیشتر رنگ‌های ایرانی می‌داند، اگرچه معتقد است که شکوه این هنر تا حد زیادی به ویژگی‌های آب و هوایی ایران، به ویژه محیط خشک و صاف آن، بستگی دارد که موجب درخشش خاص رنگ‌ها می‌شود. شاردن همچنین به عناصری که در رنگ‌آمیزی و رنگرزی به کار می‌رود اشاره می‌کند، از جمله گل یا خاک سرخ و روناس که به وفور در ایران یافت می‌شوند، و همچنین بقم قرمز وارداتی از اروپا، بقم ژاپنی و نیل هندی که از هندوستان می‌آید. به گفته او، رنگرزان ایرانی علاوه بر این مواد، از گیاهان متنوع و متعددی که در خود کشور می‌رویند، مانند صمغ‌ها و پوست درختان میوه (گردو، انار) و عصاره لیمو استفاده می‌کنند. او همچنین به لاجورد اشاره می‌کند که واژه “آزور” از آن گرفته شده و از ازبکستان وارد ایران می‌شود، کشوری که به نظر او مخزن اصلی این ماده است.
دوران رکود و احیا: چالش‌ها و فرصت‌های صنعت فرش در دوره قاجار
پس از انقراض سلسله صفویه، ایران به سبب وقایع تلخ تاریخی دچار رکود فراگیر در عرصه صنعت و تولید شد. این روند نزولی در دوران قاجار به سود ورود بی‌رویه کالاها و مصنوعات خارجی تشدید یافت. با این وجود، مدارک تجاری موجود گواه آن است که حتی در عصر قاجاریه نیز، صادرات ایران در برخی کالاهای خاص ارزشمند بوده و بر واردات فزونی داشته است. اوج این وضعیت را می‌توان در رونق و گسترش چشمگیر صادرات فرش در اواخر دوره قاجار مشاهده نمود. با وجود لطمات شدیدی که به بسیاری از صنایع دستی و تولیدات سنتی وارد آمد، صنعت فرش دستباف رشدی قابل توجه را تجربه کرد. در این میان، بازرگانان خارجی نقش مستقیم و نظارتی ایفا می‌کردند. اگرچه این امر در نهایت به نفع صنعت فرش ایران تمام شد، اما نفوذ و تأثیر بازارهای خارجی، آسیب‌هایی را نیز به این هنر وارد ساخت که ریشه اصلی آن را می‌توان در رواج تولیدات صنعتی، به ویژه رنگ‌های شیمیایی، جستجو کرد.
دوران شکوفایی: رنگ در تار و پود قالی‌های صفوی
در دوره طلایی صفویه، هنر قالی‌بافی در ایران به اوج شکوفایی رسید و کارگاه‌های سلطنتی با هدف تولید فرش‌های نفیس برای دربار و هدایا به کشورهای خارجی توسعه یافتند. در این دوران، رنگرزی همچنان جایگاه ویژه‌ای داشت و رنگرزان ماهر با بهره‌گیری از مواد اولیه طبیعی، طیف گسترده‌ای از خامه های رنگین را برای خلق نقوش بدیع و ماندگار فراهم می‌آوردند. کیفیت و تنوع رنگ‌ها در قالی‌های این دوره، گواهی بر دانش و مهارت بالای هنرمندان ایرانی است.
تداوم سنت در کنار نوآوری: جایگاه رنگ‌های طبیعی در صنعت فرش
با ورود شرکت‌های خارجی و افزایش تقاضا برای خامه های رنگ شده، رنگ‌های شیمیایی به تدریج وارد کارگاه‌های رنگرزی ایران شدند. با این حال، در تمام این دوران و پس از آن، استفاده از رنگ‌های گیاهی و حضور رنگرزان ماهر که دانش سنتی را حفظ کرده بودند، همچنان بخش مهمی از فرآیند تولید فرش باقی ماند. این امر نشان‌دهنده پایداری سنت رنگرزی طبیعی در کنار ورود فناوری‌های جدید به این صنعت است.
در گزارشي مربوط به سال ۱۸۹۴ با تحسين از كار شركت هاي خارجي و رؤساي شركت زيگلر كه از توليدكنندگان بزرگ آن سال‌ها در اراک بودند آمده است: آنها در اين تأسيسات داراي خانه‌های مسكونی برای كاركنان و مأمورينشان و انبارها و بالاتراز همه صباغ خانه بودند و آنها می‌خواستند مرغوب‌ترین رنگ را به دست آورند…. آنها كهكشانی از رنگ تلنبار كرده بودند.
فرجام سخن: میراث رنگ و فرش در ایران
در طول تاریخ پرفراز و نشیب صنعت فرش ایران، رنگرزی همواره نقشی محوری و تعیین‌کننده ایفا کرده است. از تحسین سیاحان خارجی در قرون گذشته تا مواجهه با چالش‌های ناشی از ورود رنگ‌های شیمیایی، کیفیت و اصالت رنگ‌های به کار رفته در فرش، همواره بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت و ارزش این هنر اصیل ایرانی بوده است. حفظ این میراث گرانبها مستلزم پاسداشت دانش سنتی رنگرزی در کنار بهره‌گیری هوشمندانه از دستاوردهای نوین است.