خطوط اسلیمی و ختایی از جمله سازه‌ها و خطوط تزئینی برجسته در هنر ایرانی هستند که سابقه طولانی و غنی در میان هنرمندان ایرانی دارند. این دو عنصر تزئینی، به ویژه در فرش و صنایع دستی، جلوه‌هایی از ذوق هنری، فرهنگ و تاریخ ملت ایران را به نمایش می‌گذارند. هرچند وجه تسمیه و ریشه این خطوط همواره موضوع بحث بوده و تفاسیر متفاوتی درباره آن‌ها ارائه شده است، اما بررسی دقیق‌تر و پژوهش‌های علمی نشان می‌دهد که این نقش‌ها ریشه‌های کهنی دارند و نمی‌توان منشأ اصلی آن‌ها را صرفاً به اسلام یا تغییرات زبانی نسبت داد. در این نوشتار، به بررسی تاریخچه، ریشه‌ها و ویژگی‌های خطوط ختایی و اسلیمی و همچنین ارتباط آن‌ها با یکدیگر پرداخته می‌شود.

۱. تاریخچه و وجه تسمیه خطوط ختایی و اسلیمی

در خصوص وجه تسمیه خطوط اسلیمی و ختایی تعابیر متعددی عرضه شده است؛ برخی معتقدند که واژه ختایی از شهر ختین گرفته شده و یا اسلیمی برگرفته از کلمه اسلامی است. شاید عمده‌ترین علت چنین انتساباتی، کاربرد گسترده خطوط اسلیمی از زمان گسترش اسلام در ایران باشد. با این حال، صحت این تفاسیر محل تردید است و به نظر می‌رسد که پیشینه خطوط ختایی از اسلیمی‌ها قدیمی‌تر باشد.

با توجه به شواهد موجود، احتمالاً خطوط اسلیمی دگرگون شده و تحولیافته خطوط ختایی هستند و نمی‌توان ظهور اسلام را منشأ اصلی ایجاد این نقش‌ها دانست. چرا که نمونه‌هایی از خطوط ختایی و اسلیمی در آثار پیش از اسلام یا اوایل دوره اسلامی دیده می‌شود که بیانگر روند تکاملی این نقش‌ها هستند.

۲. نمونه‌های قدیمی و منشأ خطوط ختایی

یکی از نمونه‌های بسیار قدیمی خطوط پیچ در پیچ ختایی، قطعه نمدی کشف شده از تپه شماره ۵ در دره پازیریک است که همزمان با قالی مشهور پازیریک به دست آمده است. نقوش این نمد با خطوط پیچ در پیچ و تزیینی خطوط اسلیمی‌های بعدی انطباق کامل دارند و می‌توان آن‌ها را از یک منشأ واحد دانست.

اگر امتداد شاخه‌های این نقوش را جدا کنیم، چیزی جز خطوط ساده و پیچ در پیچ که به خطوط ساده ختایی‌های امروزی شبیه است، مشاهده نخواهیم کرد. این موضوع نشان‌دهنده آغاز روندی است که منجر به پیدایش خطوط اسلیمی شده است.

۳. فرم‌ها و ویژگی‌های خطوط ختایی و اسلیمی

از زمانی که هنرمندان به تزیین سطوح مختلف با زوایا و ابعاد متنوع پرداختند، گردش‌های درهم و پیچ در پیچ خطی به عنوان ابزاری ساده و زیبا برای پر کردن فضا انتخاب شدند. این گردش‌ها که به صورت خطوط حلزونی و مارپیچ نمود یافته‌اند، توانایی پرکردن سطوح گوناگون را با نهایت نظم و زیبایی دارند.

گردش‌های حلزونی و مارپیچ، به دلیل تکرار الگوهای منظم و امکان توسعه آن‌ها، زمینه‌ساز پیدایش قواعد هندسی دقیق مانند مثلث طلایی برای هنرمندان نگارگر شده‌اند. امروزه طراحان گرافیک و طراحان نقش فرش نیز برای ترسیم خطوط ختایی از این قواعد بهره می‌گیرند.

۴. نقش دایره و مفهوم نمادین آن در خطوط ختایی

در بسیاری از طرح‌های ختایی، پس از خالی کردن نقش‌های ریز، دوایر متعددی دیده می‌شود که در دل یا کنار هم قرار گرفته‌اند. دایره را می‌توان اولین الگوی هنرمندان برای خلق خطوط پیچ در پیچ و حلزونی دانست، چرا که دایره خود گسترش‌یافته نقطه‌ای است که شاید ناشی از اثر نخستین ماده رنگی روی سطح بوده است.

آلفرد هوهنه‌گر، هنر‌شناس برجسته آلمانی، دایره را نمادی از کمال، یکپارچگی، خلاقیت و طبقات وجود می‌داند. وی بیان می‌کند که دایره نمایانگر آسمان کیهانی و هماهنگی آسمان و زمین است و قرار گرفتن تصویر انسان در داخل دایره، در فرهنگ‌های گوناگون، تصویری جادویی و محافظت‌کننده است.

این مفهوم نمادین دایره به خوبی با خطوط ختایی و اسلیمی منطبق است که در آن‌ها گردش‌های پیچ در پیچ و متحدالمرکز نمایانگر چرخش و حرکت مداوم و پیوسته زندگی است.

۵. ارتباط و تفاوت خطوط ختایی و اسلیمی

خطوط اسلیمی را می‌توان به نوعی تحول و ذوق‌آزمایی در شکل اولیه خطوط ختایی دانست. هنرمندان با دگرگونی و ترکیب این خطوط ساده، انواع مختلف اسلیمی مانند اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی ماری و اسلیمی مرکب را خلق کرده‌اند.

با وجود تشابهات فراوان، اسلیمی از ختایی منشأ گرفته و بیانگر مراحل پیشرفته‌تری از طراحی خطوط تزئینی است که در هنرهای سنتی ایران به فراوانی دیده می‌شود.

نتیجه‌گیری

خطوط ختایی و اسلیمی، به عنوان دو نماد برجسته و کهن در هنر تزئینی ایران، حامل تاریخی غنی و فرهنگی پرمفهوم هستند که فراتر از تعابیر سطحی و نام‌گذاری‌های مرسوم قرار دارند. پژوهش‌های دقیق نشان می‌دهد که ختایی پیشینه‌ای کهن‌تر داشته و اسلیمی از آن متحول شده است.

این خطوط تزئینی، با ترکیب هندسه، نمادگرایی و ذوق هنری، به یکی از شاخص‌ترین عناصر هنر ایرانی تبدیل شده‌اند که نه تنها به تزیین آثار هنری می‌پردازند بلکه حامل مفاهیم فلسفی و نمادین عمیقی نیز هستند. این میراث هنری به عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایران، همواره الهام‌بخش هنرمندان معاصر و طراحان نقش فرش و گرافیک باقی مانده است.