نگاره‌ها و ریزنقش‌های فرش

در طی دهه‌های اخیر علاوه بر تحقیقات بر روی نقوش اصلی فرش ایران تحقیقات و مطالعات خاصی نیز بر روی برخی نگاره‌ها و ریزنقش‌های فرش انجام یافته که در برخی موارد نتایج به دست آمده بسیار حایز اهمیت و درخور توجه می‌باشد هر چند ممکن است با گذشت زمان در تفسیر این ریزنقشها و آرایه‌های پراکنده در متن و حاشیه‌ی فرش ایران تغییراتی به وجود آید و افزون بر آنچه تا کنون روشن شده به محتوای اصلی و ریشه‌های اولیه آنها نزدیکتر گردیم.

از این میان می‌توان به نقشِ معروفِ حاشیه‌ای با نام دوستکامی، نقش S، گردونه‌ی مهر یا چلیپا که در غرب به سواستیکا شهرت دارد، مفهوم رمزی اشکال شطرنجی در فرش و… اشاره کرد که از پی به تعدادی از آنها خواهیم پرداخت.

مفهوم رمزی نگاره‌های (S) مانند

سیروس پرهام در بخش آخر از جلد دوم کتاب دستبافتهای عشایری و روستای فارس در مورد این نقش می‌نویسد: «به حکم شیوه‌ی خاص پیچش و انحنای تن و بدن و سر و گردن بز کوهی در برخی آثار باستانی، چنین به نظر می‌رسد که صورتهای سه‌گانه‌ی نگاره (              ) مفهوم رمزی اسطوره‌ای داشته و شکل ساده شده‌ای باشد از بز کوهی. (و شاید هم صورتی دیگر از تجسم اساطیری ماه بسان جایگاه برودت و رطوبت). مدرک استواری که این گمان را محکم می‌دارد سفال نگاره‌ای است که از هزاره‌ی سوم تپه گیانِ نهاوند به دست آمده و می‌تواند سرآغازی باشد برای تکوین اختصاری شکل (         ) که در مرحله‌ی آغازی ممکن است به شکل (     ) ورفته رفته شاخه‌ها و پاها در هم ادغام گشته و به حالت (              ) درآمده است. بر این قرار شکل‌های ساده‌تر و هندسی‌تر (     ) برآمده از فرایند همیشگی تجریدگرایی نقشمایه‌ها است که با گذشت زمان به غایت رسم هندسی و انتزاعی خویش می‌رسند. مراحل چهارگانه‌ی ذیل می‌تواند نموداری باشد از این فرایند پس از مرحله‌ی پیش از تاریخ که در تصویر بز کوهی سفالینه تپه گیان نهاوند دیدیم.

در فرشبافی برخی نواحی قفقاز نیز صورت دیگری از این نگاره و به شکل (      ) متداول است. نکته‌ی دیگر این که قرار گرفتن نگاره در محور قائم (همانند S) منحصر است به حاشیه‌های قائم باریک، و حالت اصلی و متداول همواره در محور افقی است.

بنابراین قرار گرفتن نگاره در محور قائم تمهیدی است برای جا دادن گاره در فضای تنگ حاشیه‌های باریک فرعی و عاری از هر گونه معنا و مفهوم رمزی و نمادی. کهن‌ترین دستباف که این نگاره بر آن باشد قالی شیری است که گویا در فسطاط مصر پیدا شده و از سده‌های پنجم – ششم هجری باشد و در حال حاضر موزه‌ی سانفرانسیسکو دارنده‌ی آن است می‌نگریم که یال شیر همه‌ی این نگاره است.»