نگاره‌های سنتی ایرانی، هر کدام بازگوکننده بخشی از فرهنگ، تاریخ و باورهای مردمان این سرزمین هستند. یکی از قدیمی‌ترین و پرطرفدارترین نقش‌ها، نقش بته جقه است که در هنرهای دستی مانند فرش‌بافی، ترمه و قلمکار به شکلی گسترده به کار رفته است. این نقش نمادی است که ریشه در طبیعت، باورهای مذهبی و تحولات فرهنگی ایران دارد و طی قرون متمادی دستخوش تغییر و تکامل شده است. در این مطلب به بررسی ماهیت، ریشه، مراحل تحول و انواع بته جقه می‌پردازیم.

بته جقه چیست؟

بته جقه یکی از شناخته‌شده‌ترین نگاره‌های ایرانی است که شکل آن به درخت مقدس سرو یا فرش درخت زندگی بازمی‌گردد. این نقش ابتدا به صورت تصویر طبیعی سرو در هنرهای باستانی ظاهر شده و سپس به تدریج به شکلی انتزاعی و تزئینی درآمده است. با توجه به نظرات مختلف، برخی آن را نماد شعله آتشکده‌های زرتشتی دانسته‌اند و برخی آن را برگرفته از طرح‌های گیاهی هندی معرفی کرده‌اند، اما شواهد تاریخی و هنری، نشان می‌دهد که اصل این نقش به سرو خمیده‌ای بازمی‌گردد که در فرهنگ ایران ارزش و معنای خاصی داشته است.

ریشه تاریخی و مذهبی بته جقه

در فرهنگ ایرانی، درخت سرو همواره نماد جاودانگی، خرمی و مردانگی بوده است. در دوران هخامنشی، سرو به صورت دقیق و طبیعی در هنرهای سنگی و پارچه‌ها به تصویر کشیده شده و جایگاهی مقدس داشته است. با گذشت زمان، به ویژه در دوره ساسانی، جایگاه مذهبی سرو کمرنگ‌تر شد و این نقش بیشتر به یک طرح سنتی تبدیل شد که در پارچه‌ها و قالی‌ها همچنان حفظ شد. پس از ورود اسلام به ایران، سرو به تدریج از قالب طبیعی خود خارج و به نگاره‌ای تزیینی و انتزاعی مبدل گردید که به شکل امروزی بته جقه نزدیک‌تر شد.

انواع بته جقه و ویژگی‌های آن‌ها

۱. بته جقه ساده

بته جقه ساده، پایه و شکل ابتدایی این نقش است که معمولاً با خطوط منحنی و نرم و بدون پیچیدگی‌های زیاد طراحی می‌شود. در این نوع، نگاره بیشتر به صورت نمادین و حداقلی از درخت سرو به تصویر کشیده می‌شود. فرم بته در این حالت اغلب به شکل یک مخروط یا قطره آب است که یک تارک خمیده دارد و شاخه‌ها و برگ‌ها در قالب خطوط ساده و متصل نمایش داده می‌شوند. این نوع بته جقه بیشتر در آثار اولیه و منسوجات سنتی که در آن‌ها هنوز نقش‌ها ساده و بدون تزئینات پیچیده بوده، دیده می‌شود. زیبایی این نوع بته در سادگی و قابلیت خواندن راحت طرح نهفته است و به خاطر همین ویژگی، در تولید انبوه فرش‌ها و پارچه‌های سنتی بسیار کاربرد داشته است.

۲. بته جقه منقش

این نوع بته جقه، نسخه پیشرفته‌تر و پرجزئیات بته ساده است که در آن فضای داخل بته با نقش و نگارهای ریز، ظریف و متنوع پر شده است. این تزئینات می‌تواند شامل خطوط مارپیچ، گل‌ها، برگ‌های کوچک، نقطه‌چین‌ها و سایر نقش‌های زینتی باشد که به بته جلوه‌ای بسیار پرکار و پیچیده می‌دهد. بته جقه منقش علاوه بر زیبایی بصری، نشان‌دهنده مهارت و ظرافت بافندگان و هنرمندان در ایجاد طرح‌های دقیق و هنرمندانه است. این نوع بته جقه در فرش‌ها، پارچه‌های زری و ترمه‌های گران‌قیمت کاربرد فراوان داشته و به ویژه در دوره‌های اوج هنر ایرانی مثل صفویه، به اوج تکامل خود رسیده است. از ویژگی‌های برجسته آن، توانایی ایجاد حس حرکت و زندگی در طرح است که نقش را از حالت ایستا به یک ترکیب پویا تبدیل می‌کند.

۳. بته جقه دوشاخه

بته جقه دوشاخه، یکی از شکل‌های تکامل‌یافته بته جقه است که تارک یا سر بته به دو شاخه تقسیم شده است. این تقسیم‌شدگی در رأس بته باعث ایجاد حس پویایی و تعادل بیشتری در طرح می‌شود و نمایی زنده‌تر و پرجنب‌وجوش‌تر به نقش می‌بخشد. نمونه‌های شاخص این نوع بته جقه را می‌توان در پارچه‌های زری دوره صفوی مشاهده کرد که در آن‌ها جزئیات بسیار ظریف و هنرمندانه با ترکیب رنگ‌های متنوع، جلوه ویژه‌ای به این طرح بخشیده‌اند. بته دوشاخه معمولاً نمایانگر مرحله‌ای پیشرفته در تحول بته جقه به شمار می‌رود و بیانگر خلاقیت هنرمندان و تنوع‌پذیری نقش در بسترهای مختلف هنری است. این نوع بته علاوه بر کاربرد در پارچه‌های زری، در فرش‌ها و سایر دستبافته‌های گران‌قیمت نیز به کار رفته و نشان‌دهنده قدرت هنری و تمدنی دوره صفوی است.

مراحل تحول نگاره بته جقه

نگاره بته جقه در چند مرحله دچار تغییراتی شد تا به شکل امروزی رسید، در ادامه سیر مراحل آن را با هم بررسی می‌کنیم.

مرحله اول: سرو طبیعی و مقدس

در نخستین مرحله تحول نگاره بته جقه، سرو به شکل طبیعی و واقعی خود در هنرهای باستانی ایران به تصویر کشیده می‌شود. این درخت، که از دیرباز نماد جاودانگی، سرسبزی و پاکی در فرهنگ ایرانی بوده، جایگاه مقدسی در هنر و نمادهای دینی و فرهنگی داشت. نمونه‌های بارز این مرحله را می‌توان در سنگ‌نگاره‌ها و نقوش برجسته‌های تخت جمشید مشاهده کرد. در این آثار، سرو به شکلی دقیق و واقع‌گرایانه حک شده و تمام جزئیات طبیعی آن—مانند شاخه‌ها، برگ‌ها و تنه—با ظرافتی شگرف به نمایش درآمده‌اند. این دقت و ظرافت بیانگر اهمیتی است که این درخت در باورها و آیین‌های مذهبی و فرهنگی زمان داشته است و نشان می‌دهد که سرو نه فقط یک عنصر طبیعی، بلکه نمادی روحانی و مقدس محسوب می‌شده است.

مرحله دوم: سادگی و خمیدگی سرو

با ورود اسلام به ایران و گذشت زمان، تغییراتی اساسی در برداشت و بازنمایی سرو در هنرهای ایرانی رخ داد. سرو دیگر همان تصویر طبیعی و مقدس دوران باستان نبود و از بار مذهبی و نمادین خود کاسته شد. در این مرحله، نقش سرو به شکل ساده‌تر و انتزاعی‌تری درآمد. شاخه‌ها و تنه سرو خمیده شدند و فرم آن به صورت خطوط منحنی و نرم ترسیم شد. این خمیدگی که برگرفته از تأثیر باد بر شاخه‌های درخت است، آغاز شکل‌گیری نگاره‌ای بود که به تدریج به «بته جقه» تبدیل شد. این تحولات را می‌توان در سفالینه‌های دوره‌های سوم تا هفتم هجری مشاهده کرد، جایی که طرح‌های سرو دیگر طبیعی و دقیق نیستند، بلکه به صورت اشکال هندسی و ساده درآمده‌اند. خمیدگی شاخه‌ها و فرم خلاصه‌شده سرو، پایه و اساس تبدیل این نماد طبیعی به یک الگوی تزئینی و انتزاعی را شکل داد.

مرحله سوم: شکل‌گیری کامل بته جقه

از حدود قرن ششم هجری به بعد، نگاره بته جقه به شکل کامل و نهایی خود درآمد. در این مرحله، شکل ساده و خمیده سرو به قالبی کاملاً تزئینی و هنرمندانه تبدیل شد که دیگر تشخیص سرو در آن دشوار است. بته جقه به صورت طرحی مخروطی شکل با خطوط پیچیده و پر نقش و نگار جلوه می‌کند. ریزه‌کاری‌های هنری، نقش‌های هندسی و گل‌وبوته‌های متعدد به درون شکل سرو اضافه شده‌اند و آن را به یک نگاره زینتی پیچیده و پرجلوه بدل ساخته‌اند. این تحول باعث شد که بته جقه به عنوان یکی از پرکاربردترین و محبوب‌ترین نقش‌ها در هنرهای دستی ایران مانند فرش، ترمه و قلمکار تثبیت شود. در این مرحله، نقش بته جقه مستقل از تصویر درخت سرو دیده می‌شود و به یک نماد هنری جامع و غنی تبدیل می‌گردد که قابلیت تطبیق با انواع دستبافته‌ها و سلیقه‌های هنری را دارد. از این دوران به بعد، طرح بته جقه به عنوان نشانه‌ای از هنر سنتی ایرانی، نه تنها در ایران بلکه در مناطق فرهنگی پیرامونی نیز رواج یافت و جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی به دست آورد.

نقش بته جقه در هنرهای دستی ایرانی

بته جقه از دیرباز در انواع دستبافته‌ها مانند فرش، ترمه، قلمکار و زری‌بافی مورد استفاده قرار گرفته است. این نقش به شکل طرح‌های تکرارشونده در ردیف‌ها و خطوط مایل به صورت موازی قرار می‌گیرد. رنگ‌آمیزی متنوع بته‌ها و ابداع شیوه‌های نوین در چینش آنها، نقش بته جقه را به یکی از محبوب‌ترین نقوش در هنرهای سنتی ایران تبدیل کرده است. با گذشت زمان، عناصر جانبی مانند لچک و ترنج به ترکیب طرح‌ها افزوده شدند که هم به زیبایی آن افزود و هم باعث تغییر در شیوه اجرای طرح گردید.

پایان عصر طلایی بته جقه در فرش‌بافی

نقش بته جقه در دوره‌ای به اوج شکوفایی خود رسید، زمانی که رنگ‌آمیزی آن بسیار غنی و زنده و حرکت طرح پیوسته و بی‌انتها بود. پس از آن، با ورود ترنج و لچک‌های کوچک به طرح فرش‌ها، این جنبش پیوسته و مداوم کمی محدود شد و نقش بته جقه وارد دوره‌ای از تغییر و انحطاط تدریجی شد. هرچند همچنان این نقش از مهم‌ترین و نمادین‌ترین طرح‌های فرش ایرانی باقی ماند.

نتیجه‌گیری

نگاره بته جقه نمادی زنده از پیوند میان طبیعت، فرهنگ و هنر ایرانی است که قدمتی چند هزار ساله دارد. این نقش که از درخت مقدس سرو نشأت گرفته، طی دوران مختلف تاریخی دستخوش تحولات گوناگونی شده و هر بار به شکلی نوین و متناسب با زمانه خود در هنرهای دستی ایران جلوه‌گر شده است. بته جقه نه تنها نشان‌دهنده هنر و ذوق ایرانی است، بلکه روایتگر داستانی از استمرار فرهنگ، تحول و سازگاری هنر با شرایط جدید است. اهمیت و حضور پررنگ این نقش در دستبافته‌های ایران، گواهی بر جایگاه ویژه آن در هویت فرهنگی ایرانیان است و هنوز هم الهام‌بخش هنرمندان و بافندگان است.