نقوش گل فرنگ ( گل رز ) و گل سرخ ایرانی در فرش ایرانی
نقوش گل فرنگ از جمله مهم‌ترین و زیباترین نقشمایه‌های تزئینی در فرش ایرانی به شمار می‌روند. این نقوش علاوه بر جنبه زیبایی‌شناسی، نشان‌دهنده تأثیرپذیری فرهنگ و هنر ایران از تعاملات تاریخی با دیگر تمدن‌ها هستند. بررسی ورود و توسعه انواع نقوش گل فرنگ در دستبافت‌های گره‌دار ایران، به ویژه در دوره‌های صفوی و قاجار، کمک می‌کند تا روند تحول هنر فرش بافی و جایگاه این نقش‌ها در هنرهای سنتی ایرانی بهتر شناخته شود.
انواع نقوش گل فرنگ در فرش ایرانی
۱. گل فرنگ ساده
این نوع نقوش با خطوط نرم و منحنی‌های ساده و بدون تزئینات اضافی طراحی می‌شوند. گل‌ها به صورت نمادین و با اشکال کلی نمایش داده می‌شوند و بیشتر در فرش‌های روستایی و ساده کاربرد دارند. استفاده از این سبک معمولاً در بخش‌های اصلی یا حاشیه فرش‌ها دیده می‌شود و بافت ساده و وضوح شکل از ویژگی‌های بارز آن است.
۲. گل فرنگ منقش
نقوش گل فرنگ منقش دارای تزئینات داخلی و جزئیات فراوان هستند که باعث جلوه هنری و پیچیده طرح می‌شوند. خطوط پیچیده، برگ‌ها و شاخه‌های ظریف داخل گل‌ها دیده می‌شوند. این نوع نقش بیشتر در فرش‌های شهری و نفیس به کار می‌رود و نشان‌دهنده مهارت بالای بافندگان است. رنگ‌آمیزی دقیق و متنوع از دیگر ویژگی‌های این نقوش است.
۳. گل فرنگ ترکیبی
در این سبک، گل فرنگ با عناصر سنتی ایرانی مانند شاخه‌های پیچان و نقوش هندسی تلفیق می‌شود. این نوع نقوش در فرش‌های عشایری و بختیاری رایج است و نمایانگر تلفیق هنر بومی با نقوش وارداتی است. گل فرنگ ترکیبی معمولاً به شکل بومی شده و با تغییرات محلی همراه است که باعث خلق طرح‌های متنوع و جذاب می‌شود.
۴. گل فرنگ پفکی یا برجسته
این نوع نقوش به شکل برجسته و سه‌بعدی طراحی می‌شوند و حس حجم و زنده بودن طرح را افزایش می‌دهند. معمولاً در قالی‌های نفیس و گران‌قیمت دیده می‌شوند و با سایه‌زنی‌های ظریف و رنگ‌های متضاد جلوه‌ای خاص و برجسته به طرح‌ها می‌دهند.
۵. گل فرنگ خوشه‌ای
در این نوع، گل‌ها به صورت خوشه‌های چندتایی کنار هم قرار می‌گیرند و بیشتر در طرح‌های پرکار و پیچیده استفاده می‌شوند. این سبک نمایانگر باغ‌های پرگل و زیباست و معمولاً در بخش میانی یا حاشیه فرش کاربرد دارد.
۶. گل فرنگ نمادین یا هندسی
برخی از نقوش گل فرنگ به صورت هندسی و نمادین طراحی می‌شوند که بیشتر در فرش‌های عشایری و روستایی رایج است. این نقوش ساده و متقارن هستند و دوام بیشتری دارند و با سبک بافت محلی هماهنگ‌اند.
چگونگی ورود نقوش گل فرنگ به منسوجات ایرانی
در مورد چگونگی ورود انواع نقوش گل فرنگ به منسوجات ایران به ویژه دستبافت‌های گره‌دار، تاکنون دو تا سه نظر متفاوت مطرح شده است که هر یک ارزش مطالعاتی خاص خود را دارد.
پرویز تناولی معتقد است:
«طرح گلفرنگ از طرح‌های اصیل و قدیم ایران است که نمونه‌های آن در برخی آثار گذشته از جمله منسوجات و کاشی‌های قرن یازدهم هجری به بعد دیده می‌شود. اما این که این گل ایرانی چگونه نام گلفرنگ گرفته است، نیاز به بررسی و کنکاش بیشتر دارد.»
او تمامی گل‌های سبک طبیعی از جمله گل رز یا گل سرخ را گلفرنگ می‌نامد و قدمتی حدود ۴۰۰ سال برای این طرح‌ها در آثار ایرانی قائل است.
از طرف دیگر، برخی معتقدند ورود این نقوش به فرش‌های گره‌دار ایران سابقه‌ای بیش از ۱۵۰ سال ندارد و قدیمی‌ترین نمونه‌های فرش‌های منقوش به این طرح‌ها به دوره حکومت قاجار بازمی‌گردد. در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار با سفرهای متعدد درباریان به کشورهای فرانسه و انگلیس، نمونه‌های عناصر تزئینی گل فرنگ‌مآب و دیگر عناصر غیرایرانی وارد ایران شده و به سرعت در هنرهای مختلف، به‌خصوص فرشبافی، رواج یافته‌اند.
رواج گل فرنگ در دوران قاجار و توسعه در مناطق مختلف ایران
از اواخر قرن سیزدهم هجری (سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ شمسی) کاربرد نقوش گل فرنگ در فرش‌های شهری ایران، به ویژه در کرمان به اوج خود رسید. سفارشات گسترده کشورهای اروپایی، به خصوص فرانسه و انگلیس، به قالی‌هایی با طرح‌های گل فرنگ و شبیه به طرح‌های گوبلنی، موجب شد طراحان ایرانی خصوصاً در کرمان به طراحی و بافت چنین قالی‌هایی روی آورند. اصطلاحاتی مانند برگ فرنگ، گل فرنگ و لچک و ترنج گل فرنگ نیز از همین دوران رواج یافت.
نفوذ این نقوش به سرعت از مناطق شهری به مناطق روستایی و عشایری ایران نیز سرایت کرد. نمونه‌هایی از طرح گل فرنگ را می‌توان در فرش‌های کردستان (سنندج)، عشایر افشار کرمانی و قالی‌های دهستان اسفندقه جیرفت مشاهده کرد. همچنین در چهارمحال بختیاری، به‌ویژه در روستای فرادنبه، بافت قالی‌های جدید با طرح گل فرنگ معروف است که در بازار تهران با نام طرح گل پتویی شناخته می‌شوند.
نظر محققان درباره منشاء نقوش گل فرنگ
علی حصوری معتقد است که گل فرنگ‌های قدیمی مانند گل پتوی بختیاری از نقوش روی جعبه‌های شکلات فرانسوی اقتباس شده‌اند. اما برخی دیگر معتقدند گل فرنگ‌های دیگر به طور خام از تابلوها و نقشه‌هایی گرفته شده‌اند که به گل سرخ آراسته شده‌اند.
نتیجه‌گیری
نقوش گل فرنگ در فرش ایرانی، علاوه بر زیبایی‌شناسی خاص، نمایانگر تعامل فرهنگی ایران با هنرهای خارجی و فرآیند بومی‌سازی آن‌ها است. بافت این نقوش در مناطق مختلف ایران، از شهرهای بزرگ تا روستاها و مناطق عشایری، نشان‌دهنده تطور و تنوع فرهنگی در هنر فرشبافی است. بررسی انواع و نحوه گسترش این نقوش کمک می‌کند تا جایگاه دقیق نقش گل فرنگ در تاریخ هنر ایران بهتر درک شود و ارزش بالای آن در تولیدات سنتی و معاصر ایرانی به رسمیت شناخته شود.